Ο γουντιαλενισμός είναι ένας ανθρωπισμός*

 

*Ο υπαρξισμός είναι ένας  ανθρωπισμός, κείμενο του γάλλου φιλοσόφου Jean Paul Satre.

   Αν το σινεμά του Woody Allen μπορούσε να συνοψιστεί σε μια λεξη, αυτή θα ήταν άνθρωπος. Όλες οι ταινίες του από το 1965 μέχρι σήμερα έχουν ως βάση τους τα ανθρώπινα λάθη, πάθη, αισθήματα, αστοχίες, σχέσεις ερωτικές, φιλικές, συζυγικές, γονεϊκές, με χαρακτήρες που ταυτόχρονα μοιάζουν πραγματικοί και κινηματογραφικοί, του εδώ και του υπερπέραν, της φαντασίας και της λογικής. Είτε το κάνει με όρους ξέφρενης κωμωδίας, όπως στις πρώτες του ταινίες (The Sleeper, Love and Death, Bananas) επηρεασμένος βαθύτατα από το σινεμά των Marx Brothers, άλλωστε είναι μαρξιστής, της τάσης Graucho, όπως χαρακτηριστικά έχει υποστηρίξει, είτε το κάνει με συνθήκες δράματος σπανιότερα (Blue Jasmine, Wonder Wheel, Cassandra's Dream), είτε με την μορφή κομεντί, σε όλες τις περιπτώσεις κυριαρχεί η ανθρώπινη παθολογία, η αστική νεύρωση και ο ψυχαναγκασμός, οι ιδέες, οι τέχνες, η ψυχανάλυση, όλα τα γεννήματα του ανθρώπινου νου, όπως και ο θεός. 

   Για σένα είμαι άθεος, για τον θεό όμως είμαι η νόμιμη αντιπολίτευση, όπως έχει δηλώσει. Και δεν έχει άδικο. Το χιούμορ του επιστρατεύεται ώστε να σχολιάσει, καυτηριάσει, σατιρίσει τα πάντα, από την φιλοσοφία μέχρι την πληκτική καθημερινότητα. Ακόμα και στις πιο πρόσφατες ταινίες του, που πολλοί θεωρούν κατώτερες του παρελθόντος, και ας έχει πει ο Allen ότι δεν πρέπει να συγκρίνουμε τις ταινίες ή τα έργα τέχνης, κάτι που τον έχει οδηγήσει να μην εντάσσεται σε κριτικές επιτροπές σε σινε-φεστιβάλ, ούτε να δέχεται οι ταινίες του να προβάλλονται στο διαγωνιστικό, παρά μόνο εκτός διαγωνισμού, και πάλι οι ταινίες των δεκαετιών 2000, 2010 και 2020 παραμένουν βαθιά ανθρωπιστικές με έναν δικό τους τρόπο. 

   Ο ανθρωπισμός του Woody Allen σίγουρα διαφοροποιείται από εκείνον των βοηθημάτων αυτοβελτίωσης, παρότι οι ταινίες του ή εν γένει η σκέψη του θα μπορούσε να λειτουργήσει ως τέτοιο. Η αυτοβελτίωση που προσφέρει όμως είναι ειλικρινής, κυνική και συνάμα ρομαντική. Προσφέρει απλόχερα την δική του αλήθεια χωρίς φόβο για αυτό. Εκεί που τόσοι και τόσοι κρύβονται πίσω από λέξεις, χρησιμοποιώντας τες ως παραπετάσματα του εαυτού, ο αμερικανός σκηνοθέτης, σεναριογράφος και ηθοποιός εντάσσει τον ψυχισμό του μέσα στις λέξεις, ενσταλάζει την ουσία του στο κείμενο του και για αυτό παραμένει διαχρονικός. Όσο και αν φανεί υπερβολικό, διαθέτει την ίδια εργαλειοθήκη με τον Dostoyefski ή τον Camus. Δεν είναι τυχαίο ότι έχει επηρεαστεί και από τους δύο. Ιδιαιτέρως δε από τον ρώσο συγγραφέα, όπου οι έννοιες της ηθικής, του σωστού και του λάθους, όπως εμφανίζονται στα γραπτά του, συχνά κάνουν την εμφάνισή τους σε ταινίες του Allen, όπως στο Match Point ή στο Irrational Man. 

   Η περιέργεια, αυτό είναι που μας σκοτώνει. Όχι οι ληστές ή αυτές οι ανοησίες που ακούγονται για το όζον. Οι ίδιες μας οι ψυχές και τα ίδια μας τα μυαλά, αναφέρει μεταξύ άλλων στην Mighty Aphrodite. Ο Woody Allen ποτέ δεν έκρυψε τον κυνισμό του και την ειλικρινή ματιά απέναντι στην πραγματικότητα. Στέκεται μέχρι και σήμερα με θάρρος απέναντι στην ζωή, αυτήν την ζωή, την γεμάτη μοναξιά, μιζέρια, πόνο και δυστυχία και που όλα τελειώνουν τόσο γρήγορα, σύμφωνα με την γνωστή ρήση του ως Alvy Singer στην αρχή της Annie Hall. Ακόμα και αν κατηγορηθεί για μισανθρωπισμό, για απαισιοδοξία και για μιζέρια, τίποτα από όλα αυτά δεν θα ευσταθούν. Η πραγματικότητα είναι πολύ κοντά στην αλήθεια του Allen παρά στην ψευδαίσθηση άλλων ταινιών και σκηνοθετών. Η δική του αλήθεια μπορεί να φαντάζει σκληρή, όμως διαπνέεται πάντα από μια αισιοδοξία και τον ρομαντισμό ενός δημιουργού που άλλοτε απογοητεύεται άλλοτε ενθουσιάζεται και άλλοτε τον συνεπαίρνει η ζωή. Άλλωστε αγαπά το παρόν, χωρίς να αγνοεί το παρελθόν. Όσο και αν λανθάνουν αναφορές σε ταινίες του παρελθόντος, αυτό οφείλεται στην βαθιά πολιτιστική παιδεία του και όχι σε μια διάθεση νοσταλγίας για τα όσα έχουν παρέλθει. Το αίσθημα της νοσταλγίας είναι μια παγίδα. Βασίζεται στην σκέψη ότι το τώρα είναι πάντα χάλια.

   Ο κόσμος μπορεί να έχει κάποιο νόημα, μπορεί και όχι. Αλλά δεν αποκλείεται να έχει μια κάποια μαγεία. (Magic in Moonlight).Βαθιά ανθρωπιστής με μια ειλικρινή διάθεση που δεν προσπαθεί να κολακέψει την ανθρώπινη ύπαρξη αλλά να την αντικρύσει με θάρρος και τρόμο μπροστά στις καλές αλλά και στις κακές εκδοχές της. Υπαρξιστής όσο λίγοι σκηνοθέτες του αμερικανικού κινηματογράφου, με την ενδοσκόπηση και την διάθεση για αυτοψυχανάλυση να είναι κυρίαρχη στο έργο του. Μπορεί να επισκεπτόταν για πολλά χρόνια ψυχολόγο, αλλά η ουσιαστική ψυχανάλυσή του προήλθε από την έβδομη τέχνη. Ο υπαρξισμός εμπλούτισε πολλές φορές την φιλοσοφική του φαρέτρα και ας τον ειρωνευόταν καμιά φορά (Έδωσα εξετάσεις για τον υπαρξισμό. Άφησα όλες τις απαντήσεις κενές και πήρα άριστα). Η ύπαρξη όμως του ανθρώπου και ο εσώτερος εαυτός του δεν τον εμπόδισε από το να αναζητήσει άλλοτε με καχυποψία και αμφισβήτηση και άλλοτε με παιδική προδιάθεση για εμπιστοσύνη την μαγεία του σύμπαντος. Ο Φελίνι συγκεκριμένα τον επηρέασε πολύ σε αυτό το κομμάτι. Ο ιταλός σκηνοθέτης πολλές φορές κατευθύνθηκε σε έναν μαγικό ρεαλισμό μέσα από τις ταινίες του, ταινίες που ο αμερικανός σκηνοθέτης παρακολούθησε με καλής προθέσεως ζήλο. Έχει δηλώσει πως ποτέ δεν θα καταφέρει να κάνει μια ταινία σαν τον Φελίνι, ως προς τα συναισθήματα που προκαλούν, όμως δεν έχει και τόση σημασία αυτό. Ο ίδιος αναζήτησε την μαγεία του κόσμου όπως έκανε η μεγαλύτερη του κινηματογραφική επιρροή, ο Ingmar Bergman, που παρότι άθεος, δεν έπαυε στις ταινίες του να αναρωτιέται και να ψάχνεται. Το ίδιο κάνει και ο επίσης άθεος Woody Allen, επιζητεί να εντοπίσει όλα τα μυστήρια του σύμπαντος.

   Και αν δεν υπάρχει τίποτα και όλοι ζούμε σε κάποιου το όνειρο; Ή ακόμα χειρότερα, αν υπάρχει μόνο αυτός εκεί ο χοντρός στην τρίτη σειρά; (What's New, Pussycat). Από την πρώτη ταινία του, το 1965, μέχρι τις μέρες μας, δεν παύει με τον φλεγματικό, χιουμοριστικό, ειρωνικό τρόπο του να προσπαθεί να αναμετρηθεί με την ίδια την ζωή και τον εαυτό του. Βέβαια το μόνο που χωρίζει εμένα από την τελειότητα είμαι εγώ, είχε ομολογήσει σε μια συνέντευξή του. Είτε με συζητήσεις και διαλογικές σκηνές, όπως στο αλά My Dinner with Andre, Melinda and Melinda, είτε μέσα από σκόρπιες ατάκες, είτε μέσω ευφυών μονολόγων, όπως η αξεπέραστη αρχή της Annie Hall, ο Woody Allen δεν προσπαθεί να βρει το νόημα της ζωής, μιας και ήδη έχει πιάσει το νόημα. Η ζωή είναι μια σειρά τυχαιοτήτων, συμπτώσεων, δυσκολιών και ευκολιών, ευτυχίας και δυστυχίας και το μόνο που εν τέλει έχει σημασία είναι πώς κάποιος τα διαχειρίζεται όλα αυτά. Οι ήρωές του άλλοτε με γκάφες άλλοτε με ρεαλιστική κυνικότητα, προσπαθούν να βγάλουν μια άκρη και να βγουν όχι νικητές, αλλά ζωντανοί γιατί αυτό είναι που εν τέλει μετράει. Τα υπόλοιπα είναι για τους μελλοντικούς εαυτούς μας και δεν μας αφορά. Όπως συνηθίζει να λέει, δεν με ενδιαφέρει να μείνω αθάνατος μέσα από το έργο μου αλλά με το να μην πεθάνω, δεν με ενδιαφέρει να μείνω για πάντα στις καρδιές των ανθρώπων, αλλά στο διαμέρισμά μου. Είναι και αυτό μια στάσις, νιώθεται!