I'm Thinking of Ending Things a.k.a. πώς να παίξω με το μυαλό σου

 *Ακολουθούν spoilers για την ταινία

   Το I'm Thinking of Ending Things ή Σκέφτομαι να βάλω ένα τέλος είναι η νέα ταινία του Charlie Kaufman, ενός αμερικανού σκηνοθέτη και σεναριογράφου που επιχειρεί εδώ και χρόνια να μας κάψει τα εγκεφαλικά κύτταρα με τις ταινίες που είτε υπογράφει σεναριακά είτε αναλαμβάνει και την σκηνοθεσία. Περίπλοκα νοήματα σε έναν δικό του μετά-ρεαλισμό, που συνδέει την σουρεαλιστική αφήγηση, την ιστορία δηλαδή που ξεπερνά τις νόρμες και τους κανόνες του κόσμου όπως τον ξέρουμε, με μια όμως απολύτως γειωμένη προσέγγιση που θίγει ζητήματα που μας αφορούν. Ένας οσελότος της μαγείας (οσελότο αποκαλούσαν οι Αζτέκοι αυτόν που πατά γερά στην γη). Ας θυμηθούμε πρώτα τι έχει κάνει στο παρελθόν προτού φτάσουμε στο σήμερα, σε μια από τις σπουδαιότερες ταινίες του 21ου αιώνα και ίσως στην καλύτερη που είδαμε μέσα στο 2020. 

 

 Η πορεία του ξεκίνησε το 1999 ως σεναριογράφος για την ταινία Being John Malkovich, βάζοντάς μας στο μυαλό του διάσημου ηθοποιού με δαιδαλώδη τρόπο, ένα τρενάκι του φαντασιακού τρόμου. Σε σκηνοθεσία του Spike Jonze και με πρωταγωνιστή φυσικά τον Malkovich αλλά και τους John Cusack, Cameron Diaz και Catherine Keener, η ταινία διηγείται την ιστορία ενός μαριονετίστα που προσπαθεί να βιοποριστεί από μια τέχνη με την οποία ουδείς ασχολείται στην Νέα Υόρκη. Προβλήματα αντιμετωπίζει και στην σχέση του με την Λότε, μια υπάλληλο σε pet shop. Σύντομα θα ανακαλύψει ένα τούνελ που οδηγεί στο μυαλό του John Malkovich, τον οποίον πλέον σαν ρομπότ θα μπορεί να τον χειρίζεται ώστε να έρθει κοντά με την γυναίκα που αγαπά. Ζητήματα έρωτα, αγάπης, ειλικρίνειας και αλήθειας αλλά και του χειρισμού του μυαλού και της απαλοιφής της ελεύθερης βούλησης βρίσκονται στο επίκεντρο. Το σενάριο αρχικά το έστειλε ο Kaufman στον Francis Ford Coppola, ο οποίος το έστειλε στον Jonze, που εκείνη την εποχή είχε σχέση με την κόρη του, την Sofia Coppola. Πολλά στούντιο αρχικά απέρριψαν την πρόταση, μη μπορώντας να την κατανοήσουν με πολλούς να απορούν γιατί να μην πούμε την ταινία Being Tom Cruise (που θα ήταν πιο πιασάρικο). 

 

 Δύο χρόνια αργότερα αναλαμβάνει το σενάριο για την ταινία Human Nature (2001), σε σκηνοθεσία ενός γάλλου μετρ του μαγικού ρεαλισμού, του Michel Gondry. Παραγωγός της ταινίας είναι ο Spike Jonze. Πρωταγωνιστούν οι Tim Robbins, Patricia Arquette, Rhys Ifans με τον Gondry να σκηνοθετεί πρώτη φορά ταινία μεγάλου μήκους. Αρχικά ο Steven Soderbergh ήθελε να σκηνοθετήσει το σενάριο του Kaufman, ήδη από το 1996 όταν το είχε γράψει. Η συνεργασία δεν ευοδώθηκε. Η υπόθεση της ταινίας; Ένας αυστηρά μεγαλωμένος επιστήμονας μαθαίνει καλούς τρόπους σε ποντίκια. Η όμορφη ερωμένη του κρύβει το σοβαρό ορμονικό πρόβλημα τριχοφυΐας που αντιμετωπίζει. Μαζί ανακαλύπτουν στο δάσος έναν νεαρό άνδρα-πίθηκο και σπεύδουν να τον εξημερώσουν. Μια σάτιρα ειδών.

   

Το 2002 γράφει το Adapation όπου συνεργάζεται για δεύτερη φορά με τον Jonze. Για πρώτη φορά βασίζεται σε βιβλίο, το οποίο διασκευάζει. Συγκεκριμένα, πρόκειται για το The Orchid Thief της αμερικανίδας δημοσιογράφου Susan Orlean του 1998. Πρωταγωνιστούν οι Nicolas Cage, Meryl Streep, Chris Cooper, Brian Cox, Tilda Swinton και Maggie Gyllenhaal. Συνδυάζει το βιβλίο με την προσωπική του ιστορία μεταφοράς του βιβλίου, κάτι σαν ένα δικό του 81/1, μιας και ο Cage υποδύεται τον Kaufman αλλά και τον αδερφό του στην προσπάθειά του να διασκευάσει το βιβλίο της Orlean, την οποία υποδύεται η Streep. Μια αυτοαναφορική ιστορία δημιουργικού άγχος και συγγραφικού μπλοκαρίσματος που μετατρέπεται σε ταινία. Η όλη ιστορία αποτελεί πραγματικό γεγονός, μιας και η εταιρεία παραγωγής αναθέτει στον Kaufman να γράψει την ιστορία και έτσι για πρώτη φορά βρίσκεται αντιμέτωπος όχι με δικό του υλικό αλλά κάτι ήδη έτοιμο. Επειδή δεν ξέρει πώς να το κάνει, αποφασίζει να γράψει μια ιστορία ακριβώς για αυτό, για την δυσκολία που αντιμετώπισε. Τα δικαιώματα για το βιβλίο αγόρασε ο Jonathan Demme, ο οποίος όμως δεν το σκηνοθέτησε αν και κράτησε τον ρόλο του παραγωγού. Η αρχική επιλογή για τον ρόλο του Kaufman και του αδερφού του ήταν ο Tom Hanks. 

   

Την ίδια χρονιά υπογράφει και ένα ακόμα σενάριο, το Confessions of a Dangerous Mind σε σκηνοθεσία George Clooney με πρωταγωνιστή τον ίδιο, την Drew Barrymore, την Julia Roberts και τον Sam Rockwell. Αρχικά την ταινία θα σκηνοθετούσε ο Brian Singer με πρωταγωνιστή τον Johnny Depp, αλλά δεν έγινε ποτέ. Πρόκειται για μια κατασκοπευτική κωμωδία βασισμένη σε πραγματικό πρόσωπο, τον Chuck Barris, αλλά με πολλά μη πραγματικά στοιχεία για την ζωή του. Ήταν παρουσιαστής παιχνιδιών και παραγωγός αλλά και κρυφός πράκτορας της CIA, όπως τουλάχιστον παρουσιάζεται στην ταινία. 

   

Το 2004 γίνεται το μεγάλο μπαμ, με την κομβική ταινία Η Αιώνια Λιακάδα ενός Καθαρού Μυαλού (Eternal Sunshine of the Spotless Mind). Συνεργάζεται για δεύτερη φορά με τον Michel Gondry, σε μια ρομαντική ιστορία επιστημονικής φαντασίας με τον Jim Carrey και την Kate Winslet. Ο Τζόελ είναι συντετριμμένος που η σύντροφός του, η Κλεμεντάιν, έσβησε από το μυαλό της όλες τις μνήμες της σχέσης του και έτσι αποφασίζει να κάνει το ίδιο. Καθώς βλέπει τις αναμνήσεις να διαγράφονται, συνειδητοποιεί το λάθος του και προσπαθεί να το αναιρέσει. Μια αλληγορία πάνω στις σχέσεις και στα αισθήματα αγάπης με πικρά ρομαντικό και συνάμα ρεαλιστικό τρόπο. Ο Kaufman βραβεύτηκε με το Όσκαρ σεναρίου για την ταινία αυτή. Η ιστορία του σεναρίου ξεκίνησε το 1998, όταν ήρθε η ιδέα, αλλά προέκυψαν άλλες ταινίες. Το 2001 αφού πλέον είχε ξεμπερδέψει με το Adaptation και το Confessions, ασχολήθηκε με αυτό, αν και στην αρχή ήθελε να το βάλει στο πάγο, διότι το 2000 κυκλοφόρησε το Memento του Christopher Nolan, μια ταινία που παίζει με τον χρόνο και την γραμμικότητα της αφήγησης, όπως ακριβώς και η ταινία του Kaufman. Εν τέλει η ταινία ήταν έτοιμη το 2004. 

   

Το 2008 για πρώτη φορά αναλαμβάνει την σκηνοθεσία ταινίας, μαζί με το σενάριο, για το έντονα κρυπτογραφημένο, αυτοαναφορικό και δύσκαμπτο στην αφήγησή του, Synecdoche, New York με τον Philip Seymour Hoffman, την Samantha Morton, την Michelle Williams, την Katherine Keener, την Emily Watson και την Dianne Wiest. Ίσως είναι η πιο δυσνόητη στιγμή της καριέρας του, ένα μεταμοντέρνο δράμα που μιλάει για την ίδια την καλλιτεχνική δημιουργία, μιας και ο πρωταγωνιστής είναι ένας θεατρικός σκηνοθέτης σε δημιουργικό και προσωπικό τέλμα. Μετά την επιτυχία του Θανάτου του Εμποράκου που είχε ανεβάσει, σχεδιάζει το επόμενο μεγαλεπήβολο έργο του, το οποίο θα διαδραματίζεται στην Νέα Υόρκη με σκηνικά φυσικού μεγέθους. Στην ουσία αναπαριστά την ίδια την Νέα Υόρκη με ηθοποιούς που υποδύονται πρόσωπα της ζωής του. Τα όρια ανάμεσα στην τέχνη και στην ζωή διαρρηγνύονται με έναν απόλυτα εγκεφαλικό και λιγότερο συναισθηματικό τρόπο. 

   

Το 2015 επιστρέφει με νέα ταινία, την δεύτερη σε δική του σκηνοθεσία και σενάριο και μάλιστα είναι ένα animation, η Anomalisa, με τους Jennifer Jason Leigh, David Thewlis. Ένας συγγραφέας βιβλίων αυτοβοήθειας ταξιδεύει στο Σινσινάτι για μια διάλεξη. Μένει μόνος του σε ένα ξενοδοχείο της περιοχής. Εσωστρεφής και μονήρης, θα γνωρίσει στο μπαρ του ξενοδοχείου μια γυναίκα, την Λίζα (Anomalisa, όπως την αποκαλεί στην συνέχεια). Η γυναίκα αυτή έχει διαβάσει τα βιβλία του και είναι θαυμάστριά του. Θα αλλάξει η ζωή του και ο μελαγχολικός τρόπος σκέψης του μετά από την νέα γνωριμία; Ο Kaufman δεν δίνει ούτε εύκολες, ούτε εξιδανικευμένες απαντήσεις. Για άλλη μια φορά με ψυχρότητα και κυνικό ρεαλισμό αντιμετωπίζει τους ήρωές του, ήρωες βγαλμένους από αυτή την ζωή και όχι κάποια άλλη που όλα λειτουργούν ιδανικά.

   

Και φτάνουμε στο 2020 και στην ταινία I'm Thinking of Ending Things, βασισμένη στο ομότιτλο βιβλίο του καναδού συγγραφέα Ian Reid του 2016. Είναι η δεύτερη φορά που αναλαμβάνει να διασκευάσει βιβλίο για το σινεμά, ή εν προκειμένω, για το Netflix, παραδίδοντας μια από τις καλύτερες ταινίες που έχουμε δει ποτέ στην πλατφόρμα. Πρωταγωνιστούν οι Jessie Buckley, Jesse Plemons, Toni Collette και David Twelis, οι δύο πρώτοι ως ζευγάρι και οι δύο τελευταίοι ως οι γονείς του άνδρα. Ο Jake και η Lucy ή Louisa ή Amy (μιας και αναφέρονται σε εκείνη με διάφορα ονόματα καταργώντας την έννοια της ταυτότητάς της) είναι ένα ζευγάρι που όμως όπως μας πληροφορεί εξ αρχής η Lucy στην voice over αφήγησή της, σκέφτεται να βάλει ένα τέλος, τέλος στην σχέση, χωρισμός. Το σκέφτεται όμως ενώ οι δύο τους είναι καθοδόν για το σπίτι των γονιών του, τους οποίους θα γνωρίσει πρώτη φορά. Δύο περίεργοι άνθρωποι που δίνουν την εικόνα μιας δυσλειτουργικής οικογένειας για την οποία θα καταλάβει πολλά. Κατ΄αρχάς τι είδος ταινίας είναι. Είναι σε μεγάλο βαθμό ψυχολογικό θρίλερ, μιας και ανατέμνει ψυχολογικά τους ήρωες με τρόπο όμως μυστηριώδη, όχι πρόδηλο εξ αρχής, σχεδόν κρυπτικό. Είναι ταινία τρόμου, μιας και παίρνει στοιχεία από το είδος, ειδικά για το πώς πλάθει τους γονείς, σαν γονείς από κάποια ταινία τρόμου που σε λίγο θα αποτρελαθούν και θα θερίζουν κόσμο. Είναι κωμωδία ως προς το ότι παραδόξως διαθέτει αρκετό χιούμορ, πολλές φορές μαύρο, πολλές φορές υποδόριο αλλά είναι εκεί. Μέχρι και μιούζικαλ γίνεται ή teen drama σε σκηνές όπως με τον χορό ή το τραγούδι του Jake στην βράβευση. Τέλος, η ταινία ξεκινά ως road movie, καθώς είναι στο αμάξι και επισκέπτονται τους γονείς. Κατά βάση όμως είναι μια δοκιμιακή ταινία, όπου ο Kaufman συζητά πολλά, για τις σχέσεις, για την αγάπη, για την ζωή και τον θάνατο, για την τέχνη, τον κινηματογράφο, την κριτική κινηματογράφου (εμφανίζεται βιβλίο με τις κριτικές της θρυλικής Pauline Kael, ενώ αναφέρεται μια κριτική της για ταινία του John Cassavetes), τα γηρατειά και την νεότητα, τον θρίαμβο και την αποτυχία, την μετατροπή της κοινωνίας σε ένα τσίρκο θεάματος (με αναφορές στην κοινωνία του θεάματος του εμβληματικού γάλλου στοχαστή Guy Debord αλλά και κείμενα για την τηλεόραση του David Foster Wallace) και προπαντός για την αυτοκτονία. Η αυτοχειρία είναι ένα θέμα το οποίο δεν αναλύεται έντονα στην ταινία, ωστόσο στέκει σαν δαμόκλειος σπάθη πάνω από τους ήρωες καθώς συχνά αναφέρονται εμμέσως σε αυτήν, είτε με την αυτοκτονία της συντρόφου του ποιητή William Wordsworth (1770-1850), που κατά σύμπτωση (?) ονομάζεται Lucy, είτε με τον Wallace που αυτοκτόνησε, είτε με την ηρωίδα της Gena Rowlands στην ταινία A Woman Under the Influence του Cassavetes που επιχειρεί κάτι ανάλογο. Μήπως τελικά το τέλος δεν είναι ο χωρισμός αλλά ο θάνατος; Και τι δουλειά έχει ο επιστάτης του σχολείου που σποραδικά εμφανίζεται; Μήπως η Lucy είναι στην φαντασία του Jake και τελικά δεν βλέπουμε την ιστορία από την δική της σκοπιά αλλά από την δική του; Αυτό στο βιβλίο είναι δεδομένο, ενώ στην ταινία τίθεται υπό διαπραγμάτευση, δεν καθίσταται σαφές, αν και προς τα εκεί δείχνει η κατεύθυνση. Αλλά και ο Jake υπάρχει, όμως σε μια άλλη ηλικία, καθώς ο Jake είναι ο επιστάτης που φαντάζεται την όλη επιστροφή στους γονείς, κάτι που επίσης δηλώνεται στο βιβλίο και υπονοείται στην ταινία. Έχουμε μια φαντασιακή επιστροφή στο παρελθόν, σαν εκείνη του πρωταγωνιστή στις Άγριες Φράουλες του Ingmar Bergman. Νοσταλγία και κυνικότητα συμπορεύονται. Νιάτα και γηρατειά συγκρούονται. Δύο φράσεις που αναφέρονται στην ταινία ξεκλειδώνουν κάπως την υπόθεση. Η μία φράση είναι ότι η σκέψη είναι πιο κοντά στην αλήθεια από τις πράξεις, παίζοντας με τον θεατή, μιας και οι σκέψεις της Lucy δεν είναι δικές της, αλλά κατασκευασμένες. Η Lucy είναι το γυναικείο ιδανικό, αντιπροσωπεύει τις σχέσεις που είχε ο ήρωας, σχέσεις ανεπιτυχείς αν κρίνουμε από την γεροντική μοναξιά του. Η δεύτερη φράση που αποκωδικοποιεί κάπως την κατάσταση είναι σχετικά με τον χρόνο, ότι στην ουσία οι άνθρωποι, όπως λέει η Lucy, μένουν ακίνητοι και ο χρόνος είναι αυτός που περνάει σαν αεράκι και όχι οι άνθρωποι που κινούνται σε έναν ακινητοποιημένο χωροχρόνο. Η αϊνσταϊνική σχετικότητα στα καλύτερά της. Πράγματι, ο Kaufman πειραματίζεται με την έννοια του χρόνου, με το παρόν και το παρελθόν. Γι' αυτό και οι γονείς του Jake αλλάζουν ηλικία, συναισθηματική κατάσταση και απόψεις κατά την διάρκεια της επίσκεψης. Ένα συνονθύλευμα όλης της ζωής τους ως γονείς και μια σουρεαλιστική παρουσίαση της σχέσης παιδιού με γονείς και τα κατάλοιπα που αυτή αφήνει. Η εγκατάλειψη έχει και αυτή τον δικό της ρόλο, σε μια βραδιά που η Lucy επιδιώκει να βρει τρόπο να εγκαταλείψει τον σύντροφό της αλλά αδυνατεί. Η Lucy είναι ένα ιδανικό γυναίκας του 21ου αιώνα, με απόψεις που αντανακλούν το σήμερα με καίριο τρόπο. Μέσα στην χρονική περιδίνηση, η ταινία έχει τις ρίζες της στο παρόν, το οποίο αναμοχλεύει κατά το δοκούν και ερμηνεύει με ψυχρότητα αλλά και αλήθεια. Δεν είναι μια απαισιόδοξη ταινία, όπως έχει υποστηριχτεί. Είναι μια βαθιά ανθρώπινη ταινία, με ωμή ειλικρίνεια, αφοπλιστική εξερεύνηση της αλήθειας και ένα ευφυές σενάριο που θα κάνει το Tenet του Nolan να φαντάζει παιδαριώδες.

   Να που για άλλη μια φορά συναντιούνται οι δρόμοι Kaufman-Nolan, δύο δημιουργοί που συχνά εξερευνούν το θέμα του χρόνου, συνεχώς πειραματίζονται με ποικίλες χρονικότητες, με την διαφορά ότι ο Nolan το έκανε εξαιρετικά στο Memento και στο Inception, ενώ μπουρδουκλώθηκε μέσα στα ίδια του τα πόδια στο Tenet, με τον Kaufman να μοιάζει πιο ώριμος, πιο σίγουρος, πιο ανθρώπινος αλλά και εγκεφαλικός από ποτέ. Και λιγότερο αυτοαναφορικός από προηγούμενες ταινίες του, διότι ο λόγος που τον αφορά η ταινία (αν τον αφορά) είναι επειδή αφορά κάθε άνθρωπο και όχι μόνο έναν καλλιτέχνη σε δημιουργικό τέλμα. Σίγουρα αξίζει κανείς να την ξαναδεί για να την κατανοήσει πλήρως, σίγουρα διαθέτει ένα μεγάλο όγκο πληροφοριών που δύσκολα διαχειρίζεται, εντούτοις αναδεικνύεται σε εξαιρετικό μαέστρο, όχι μόνο του λόγου αλλά και της εικόνας, έχοντας την βοήθεια του εξαιρετικού διευθυντή φωτογραφίας Lucasz Zal (Ida, Loving Vincent, Cold War).