Ο Μπέργκμαν και οι μπεργκμανιστές
Ζω μονάχα στο όνειρό μου, από το οποίο κάνω σύντομες εφόδους στην πραγματικότητα. Ingmar Bergman
Ο μέγας σουηδός σκηνοθέτης, Ingmar Bergman, αποτελεί ένα αναπόσπαστο κεφάλαιο στην ιστορία του παγκόσμιου κινηματογράφου. Όλα ξεκίνησαν στις 14 Ιουλίου 1908, όταν για πρώτη φορά άναψε η laterna magica του, όπως αποκάλεσε ο ίδιος την αυτοβιογραφία του. Γεννήθηκε στην Ουψάλα της Σουηδίας, αλλά μεγάλωσε στην Στοκχόλμη. Γιος του λουθηρανού πάστορα Erik Bergman και της νοσοκόμας Karin. Ο παππούς του ήταν φαρμακοποιός στην Στοκχόλμη. Είχε δύο αδέρφια, τον μεγαλύτερο Dag και την μικρότερη Margareta, με τα οποία μεγάλωσαν σε ένα έντονα θρησκευτικό περιβάλλον. Ήδη όμως από τα οκτώ του χρόνια, σύμφωνα με τον ίδιο, είχε χάσει την πίστη του και έτσι μεγάλωσε ως άθεος. Το 1934, σε ηλικία 16 ετών, οι γονείς του τον έστειλαν στην Γερμανία σε ένα θερινό σχολείο με οικογενειακούς φίλους. Στην Βαϊμάρη είχε παραβρεθεί σε μια εκδήλωση των ναζί που ήταν και ο Αδόλφος Χίτλερ. Η άποψή του για τον δικτάτορα ήταν ότι ήταν χαρισματικός, ενώ είχε βάλει μια φωτογραφία του Χίτλερ πάνω από το κρεβάτι του για να τον εμπνέει. "Για πολλά χρόνια ήμουν με τον Χίτλερ. Χαιρόμουν με τις επιτυχίες του και θλιβόμουν με τις ήττες του". Στην συνέχεια σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Στοκχόλμης ιστορία, τέχνη και φιλολογία. Ως νεαρός, ήταν τόσο γυναικάς, που είχε κυκλοφορήσει τραγούδι που έλεγε "Δεν πειράζει που είναι η φήμη μου κακή, φτάνει που ο Ίνγκμαρ Μπέργκμαν με ποθεί". Στα φοιτητικά του χρόνια ξεκίνησε να ασχολείται με το θέατρο, με το οποίο είχε μόνιμη σχέση, μιας και παράλληλα με τον κινηματογράφο και την τηλεόραση, δεν έπαψε ποτέ να είναι ένας άνθρωπος του θεάτρου. Από τα φοιτητικά του χρόνια επίσης ξεκίνησε η αγάπη του για τον κινηματογράφο, βλέποντας πολλές ταινίες. Τότε, ανέβαζε θεατρικά έργα σε φοιτητικές εκδηλώσεις. Επαγγελματικά ξεκίνησε να ασχολείται από το 1944 στο Δημοτικό Θέατρο του Χέλσινμποργκ. Από το πανεπιστήμιο δεν αποφοίτησε τελικά, αλλά αυτό δεν τον πτόησε. Το 1943 επίσης παντρεύτηκε με την Else Fisher. Ο γάμος τους κράτησε δύο χρόνια, μέχρι το 1945.
Το 1944 ξεκίνησε και η πορεία του στον κινηματογράφο. Τότε έγραψε το σενάριο για την ταινία Torment του σπουδαίου σουηδού σκηνοθέτη, που θαύμαζε ιδιαίτερα ο Bergman, Alf Sjoberg. Η ταινία κέρδισε το Μεγάλο Βραβείο στις Κάννες. Ο ίδιος πέρα από σεναριογράφος, ήταν και βοηθός σκηνοθέτη στην συγκεκριμένη ταινία και έτσι άρχισε η σκηνοθετική του καριέρα. Το 1946 σκηνοθέτησε και έγραψε το σενάριο της ταινίας Crisis. Την ίδια χρονιά σκηνοθετεί και το It Rains on Our Love. Στην ταινία παίζει και ο Gunnar Bjornstrand, ο οποίος συνεργάστηκε με τον σκηνοθέτη σε περίπου είκοσι ταινίες.
Η καταξίωση στην καριέρα του θα έρθει την δεκαετία του 1950 με ταινίες όπως το Summer with Monika (1953) με την Harriet Andersson, που ήταν μία από τις μούσες του. Εκείνη την περίοδο είχαν και ερωτική σχέση, ενώ συνεργάστηκαν και σε άλλες ταινίες, ακόμα και μετά το τέλος της σχέσης τους. Το Καλοκαίρι με την Μόνικα προκάλεσε μεγάλη εντύπωση μιας και είναι μια από τις πρώτες ταινίες που περιέχουν γυμνό. Μάλιστα εκείνη την εποχή, όπως συνέβη κατά κόρον στην Ελλάδα των 70s, ταινίες που είχαν λίγο γυμνό και ήταν σεξουαλικά πιο απελευθερωμένες, της πετσόκοβαν, κρατούσαν τις γυμνές σκηνές, προσέθεταν και άλλες και τις μετέτρεπαν σε soft porn. Έτσι και η σουηδική ταινία κυκλοφόρησε στην Αμερική ως Monika, The Story of a Bad Girl.
Η επιτυχία την ίδια δεκαετία συνεχίστηκε με τα Χαμόγελα Καλοκαιρινής Νυχτός (1955), που προβλήθηκαν στο Φεστιβάλ των Καννών. Κέρδισε το βραβείο ποιητικού χιούμορ, ενώ τον Χρυσό Φοίνικα τον είχε κερδίσει το The Silent World των Jacques-Yves Cousteau και Louis Malle. Η κορυφή όμως ήρθε το 1957 όταν κυκλοφόρησε την ίδια χρονιά δύο ταινίες που είναι και οι δύο κλασικά αριστουργήματα: η Έβδομη Σφραγίδα και οι Άγριες Φράουλες. Η πρώτη τοποθετείται στην μεσαιωνική Σουηδία, κατά τον Μαύρο Θάνατο και την πανδημία της πανώλης, με έναν στρατιώτη να παίζει σκάκι με τον θάνατο και η δεύτερη με έναν ηλικιωμένο καθηγητή που πάει να παραλάβει ένα βραβείο από το πανεπιστήμιο που αποφοίτησε και αυτό ξεκινά ένα μαγικό ταξίδι αναπόλησης στα παιδικά και νεανικά του χρόνια. Και οι δύο θεωρούνται από τις σπουδαιότερες ταινίες στην ιστορία του σινεμά. Το 1961 ξεκινά η τριλογία της Σιωπής με τα Μέσα από τον σπασμένο καθρέφτη (1961), Χειμωνιάτικο Φως (1963) και Σιωπή (1963) για να έρθει το 1966 το αριστούργημά του, Persona με τις Bibi Andersson και Liv Ullmann, επίσης μούσες του. Με την Ullmann είχαν σχέση το 1965 με 1970.
Το 1971 κάνει το αγγλόφωνο ντεμπούτο του με το The Touch και τον Elliott Gould (αρχικά ήταν να παίξει ο Paul Newman ή ο Robert Redford), την Bibi Andersson και τον Max von Sydow (επίσης αγαπημένος του ηθοποιός) που όμως δεν ενθουσίασε. Το 1977 θα επέστρεφε για τελευταία φορά στο αγγλόφωνο σινεμά με το The Serpent's Egg και τον David Carradine και την Ullmann. Ανάμεσα στις δύο αγγλόφωνες ταινίες, παρέδωσε δύο ακόμα αριστουργήματα: το Κραυγές και Ψίθυροι (1972) και το Σκηνές από ένα Γάμο (1973). Το δεύτερο έγινε ως τηλεοπτική σειρά έξι επεισοδίων για την σουηδική τηλεόραση. Το 1978 και το 1982 θα σκηνοθετήσει ίσως τα δύο τελευταία αριστουργήματά του, την Φθινοπωρινή Σονάτα με την Ingrid Bergman και τον Φάνυ και Αλέξανδρος αντίστοιχα. Το δεύτερο είναι αυτοβιογραφικό, όπως και άλλες ταινίες του σκηνοθέτη, με πολλά βέβαια ψέματα για την ζωή του, όπως αρεσκτόταν να λέει ο σκηνοθέτης. Απολάμβανε να παρουσιάζει τα πάντα πιο δραματικά από όσο ήταν και να φτιάχνει ιστορίες που δεν συνέβησαν. Ήταν εκ φύσεως παραμυθάς. Ήταν και η τελευταία του ταινία, καθώς οι επόμενες δουλειές του ήταν τηλεοπτικές. Ίσως ξεχωρίζει η τελευταία του δουλειά, το Saraband, που λειτουργεί ως σίκουελ των Σκηνών από ένα Γάμο, με τους ίδιους ηθοποιούς να επαναλαμβάνουν τους ρόλους τους.
Έπειτα από την κινηματογραφική του απόσυρση το 1982, έγραψε σενάρια για ταινίες άλλων σκηνοθετών, όπως του Bille August, The Best Intentions, η οποία κέρδισε Χρυσό Φοίνικα στις Κάννες και της Liv Ullmann τα Private Confessions (1996) και Faithless (2000).
Ένας ιδιαίτερος σταθμός της ζωής του είναι το σουηδικό νησί, Faro, στο οποίο έζησε σχεδόν μισό αιώνα και πέθανε στις 30 Ιουλίου 2007, την ίδια μέρα που πέθανε και ο Michelangelo Antonioni. Το Faro, που σημαίνει το νησί που πρέπει να ταξιδέψεις ή το νησί του ταξιδευτή, είναι 113 τετραγωνικά χιλιόμετρα και σήμερα κατοικείται από 505 ανθρώπους. Έχει την δική του γλώσσα, Faroymal, που είναι διάλεκτος των Gutnish. Ο Bergman εγκαταστάθηκε από αρχές των 60s και γύρισε ταινίες όπως το Through a Glass Darkly (1961), Persona (1966), Shame (1968), The Passion of Anna (1969), Scenes from a Marriage (1973) και άλλες. Κάθε Ιούνιο στο νησί πραγματοποιείται το Bergman Week, αφιερωμένο στον σκηνοθέτη. Στο ίδιο νησί ήθελε να γυρίσει την τελευταία του ταινία ο Andrei Tarkovsky, The Sacrifice (1986), μιας και ήταν μια ταινία φόρος τιμής στον Bergman, γυρισμένη στα σουηδικά με ηθοποιούς που είχε συνεργαστεί ο ομότεχνός του και με θέματα που περισσότερο προσέγγιζαν την μπεργκμανική και λιγότερο την ταρκοφσκική θεματολογία αλλά τελικά του αρνήθηκε η είσοδος στο νησί. Τελικά γυρίστηκε σε άλλο σουηδικό νησί. Ο λόγος της άρνησης είναι επειδή μέχρι τα 90s το νησί το είχε ο στρατός ως βάση και εκείνος έδινε την άδεια ή όχι. Η Mia Hansen-Love τα κατάφερε και γύρισε πράγματι την ταινία της εκεί το 2018-2019. Ο ίδιος ο Bergman είχε γυρίσει ντοκιμαντέρ για το νησί το 1970, με τον τίτλο Faro Document.
Σχετικά με τα βραβεία που έχει λάβει είναι πολυάριθμα. Τρεις ταινίες του έχουν κερδίσει το Όσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας: The Virgin Spring (1961), Through a Glass Darkly (1962) και Fanny and Alexander (1984). Επίσης προτάθηκε πέντε φορές για Όσκαρ σεναρίου, το 1960, 1963, 1974, 1979 (είχε αντίπαλο τον Woody Allen για το μπεργκμανικό Interiors) και το 1984, χωρίς όμως να κερδίσει, ενώ προτάθηκε τρεις φορές για Όσκαρ σκηνοθεσίας το 1974, το 1977 και το 1984. Έχει κερδίσει την Χρυσή Άρκτο στο Βερολίνο για το Wild Strawberries (1957), βραβείο επιτροπής, σκηνοθεσίας και FIPRESCI στις Κάννες αλλά και τον Φοίνικα των Φοινίκων το 1997, ο μοναδικός που το έχει λάβει ως φόρος τιμής στο έργο του. Έχει κερδίσει βραβείο επιτροπής και FIPRESCI στην Μπιενάλε της Βενετίας, Cesar καλύτερης ξενόγλωσσης για το Fanny and Alexander, έξι Χρυσές Σφαίρες καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας και πολλά ακόμα.
Εννιά ταινίες του που αξίζει να δεις-πέραν των αριστουργημάτων
1. Φυλακή (1949)
2. Πώς Απατήσαμε τους Άντρες μας (1952)
3. Η Νύχτα των Σαλτιμπάγκων (1953)
4. Η Ώρα του Λύκου (1968)
5. Ο Μαγικός Αυλός (1975)
6. Πρόσωπο με Πρόσωπο (1976)
7. Μαριονέτες (1980)
8. Μετά την Πρόβα (1984)
9. Saraband (2003)
Οι έντεκα αγαπημένες ταινίες του Ingmar Bergman
1. Andrei Rublev (1971) Andrei Tarkovsky
2.The Circus (1928) Charlie Chaplin
3. The Conductor (1980) Andrzej Wajda
4. Marianne and Juliane (1981) Margarethe von Trotta
5. The Passion of Joan of Arc (1928) Carl Theodor Dreyer
6. The Phantom Carriage (1921) Victor Sjostrom
7. Port of Shadows (1938) Marcel Carne
8. Raven's End (1963) Bo Wilderberg
9. Rashomon (1950) Akira Kurosawa
10. La Strada (1954) Federico Fellini
11. Sunset Boulevard (1950) Billy Wilder
Σκηνοθέτες που επηρεάστηκαν άμεσα
Πολλοί είναι οι σκηνοθέτες που θαυμάζουν, εκτιμούν και έμμεσα επηρεάστηκαν από το σινεμά του. Ο Alejandro Gonzalez Inarritu είχε επισκεφτεί το σπίτι του σκηνοθέτη στο Faro και είχε πει πως αν το σινεμά ήταν θρησκεία, αυτό το μέρος θα ήταν η Μέκκα, το Βατικανό. Εδώ είναι το κέντρο όλων. Ο Francis Ford Coppola έχει πει πως είναι ο αγαπημένος του, όπως και ο Guillermo del Toro. Ο Krzysztof Keislowski θεωρεί πως είναι ο μόνος σκηνοθέτης που έχει πει τόσα πολλά για την ανθρώπινη φύση όσα ο Ντοστογιέφσκι και ο Καμύ. Ο Stanley Kubrick θεωρούσε πως οι σπουδαιότεροι όλων ήταν ο Bergman, ο Vittorio de Sica και ο Federico Fellini, ενώ ο Ang Lee ομολογεί πως είναι σαν θεός για εκείνον και δεν διστάζει να τον μιμηθεί. Ο Eric Rohmer πιστεύει πως η Έβδομη Σφραγίδα είναι η σπουδαιότερη ταινία όλων των εποχών, ενώ ο Paul Schrader δεν θα είχε κάνει τίποτα (ούτε τον Ταξιτζή) αν δεν υπήρχε ο Bergman. Ο Martin Scorsese θεωρεί αδύνατο να είσαι σκηνοθέτης που μεγάλωσε στα 50s, 60s, 70s και να μην έχεις επηρεαστεί από τον Bergman και ο Lars von Trier παραδέχεται τον θαυμασμό που του έχει, καθώς τον έχει σαν πατέρα όπως λέει. Τον θαυμασμό του ομολογεί και ο Satyajit Ray έχει εκφράσει τον θαυμασμό που τρέφει για εκείνον. Όμως υπάρχουν και εκείνοι οι σκηνοθέτες που έχουν εκφραστεί άμεσα και μπορεί κανείς να δει σε συγκεκριμένες ταινίες τους την επιρροή που τους έχει ασκήσει.
Andrei Tarkovsky
Woody Allen
"Είναι πιθανότατα ο μεγαλύτερος κινηματογραφιστής από την ανακάλυψη του κινηματογράφου". Τάδε έφη Woody Allen, ο μεγαλύτερος ίσως θαυμαστής του από τους σκηνοθέτες. Έχει δημιουργήσει τρεις ταινίες που είναι ευθεία αναφορά σε συγκεκριμένες ταινίες του Bergman και αρκετές άλλες που αποπνέουν το ύφος του. Όλα ξεκίνησαν το 1978, όταν σκηνοθέτησε το Interiors, το πρώτο καθαρόαιμα δράμα που σκηνοθέτησε και έγραψε, με τις Kristin Griffith, Diane Keaton, Geraldine Page. Η ταινία προτάθηκε για πέντε Όσκαρ και ίσως δεν έγινε τόσο γνωστή γιατί είναι μετά την Annie Hall και πριν το Manhattan. Το 1982 σκηνοθετεί το A Midsummer Night's Sex Comedy, που είναι ευθεία αναφορά στα Χαμόγελα Καλοκαιρινής Νύχτας του Bergman. Στην ταινία έπαιζε ο ίδιος, η Mia Farrow, ο Jose Ferrer και ο Tony Roberts. Η Hannah and her Sisters (1986) επίσης χρωστάνε πολλά στις ταινίες του Bergman, αποτυπώνοντας τις ανθρώπινες σχέσεις και τα οικιακά δράματα αλά Bergman. Η ταινία προτάθηκε για επτά Όσκαρ, κερδίζοντας τρία (σεναρίου, Β΄ Ανδρικού και Γυναικείου Ρόλου). Το Another Woman (1988) με την Gena Rowlands και την Mia Farrow, έχει εμπνευστεί από το στιλ του σουηδού σκηνοθέτη και ίσως λίγο περισσότερο από τις Άγριες Φράουλες. Το Deconstructing Harry (1997) είναι μια ακόμα ταινία με ευθεία αναφορά σε ταινία του Bergman, στις Άγριες Φράουλες, παρότι έχει επηρεαστεί και από το σινεμά του Φελίνι. Η τελευταία του μέχρι στιγμής ταινία, το Rifkin's Festival, είναι μια αναφορά σε διάφορες ταινίες, από τον Πολίτη Κέιν στις ταινίες του Φελίνι, ενώ υπάρχει μια σκηνή που αναπαριστά την σκηνή σκακιού με τον θάνατο από την Έβδομη Σφραγίδα. Επιπλέον, ο Allen έχει συνεργαστεί και με συνεργάτες του Bergman, όπως με τον ηθοποιό Max von Sydow στο Hannah and her Sisters, αλλά και τον διευθυντή φωτογραφίας Sven Nykvist στις ταινίες Another Woman (1988), New York Stories (1989), Crimes and Misdemeanors (1989) και Celebrity (1998) που είναι και η τελευταία ταινία του Nykvist.
David Lynch
Ίσως λίγοι περιμένουν κάποια εκλεκτική συγγένεια του σουρεαλιστή και ψυχεδελικού David Lynch με τον Ingmar Bergman. Ο Bergman όμως έχει δημιουργήσει μια από τις πιο αντισυμβατικές, πειραματικές και ψυχεδελικές ταινίες όλων των εποχών, την κλασική πλέον Persona (1966). Για πολλούς μελετητές, το αριστούργημα του David Lynch, Mulholland Dr. (2001), έχει άμεσες αναφορές και επιρροές από την μπεργμανική Περσόνα. Η σχέση ανάμεσα στην Betty Elms/Diane Selwyn και στην Rita/Camilla Rhodes είναι εφάμιλλη της σχέσης των Alma και Elisabet. Η Betty είναι ηθοποιός όπως η Elisabet, αλλά καταδιωκόμενη από ψυχοσεξουαλικές ενοχές, όπως η Alma. Ταυτόχρονα, πραγματικότητα και όνειρο συνυπάρχουν με τρόπο που πολλές φορές δεν είναι εύκολα αντιληπτός και στις δύο ταινίες, όπως και το ψυχαναλυτικό κομμάτι που διαπερνά και τις δύο ιστορίες. Ούτως ή άλλως, ο αμερικανός σκηνοθέτης έχει δηλώσει την εκτίμηση και τον θαυμασμό του προς τον σουηδό σκηνοθέτη.
Mia Hansen-Love
Η Mia Hansen-Love είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα φωνή του νέου γαλλικού σινεμά, που μέσα από τα έργα της αποτυπώνει διακριτικά και με ανθρωπιστική συναίσθηση τα αισθήματα σύγχρονων ανθρώπων σε διαφόρων μορφών σχέσεις. Η άμεση όμως αναφορά στον Μπέργκμαν γίνεται στην ταινία της Το Νησί του Μπέργκμαν, στο οποίο δύο σκηνοθέτες που είναι παντρεμένοι (η ίδια η σκηνοθέτρια είχε σχέση από το 2002 έως το 2017 με τον σκηνοθέτη Olivier Assayas, με τον οποίο έχει και ένα παιδί) επισκέπτονται το Φόρε για να μείνουν λίγο εκεί και να πάρουν έμπνευση. Θα συγκρουστούν, αφενός ως προς την άποψη τους για τον σουηδό σκηνοθέτη, με εκείνον να τον θαυμάζει απίστευτα και εκείνη να εστιάζει σε πτυχές της προσωπικής του ζωής, όπως στην αδιαφορία για τα παιδιά του, αφετέρου στις αποκαλύψεις των ρωγμών της σχέσης τους μέσω της ανακάλυψης του Μπέργκμαν. Ταυτοχρόνως, γράφουν ένα σενάριο για νέα ταινία που το βλέπουμε να οπτικοποιείται. Και στις δύο ιστορίες, επίκεντρο είναι οι ανθρώπινες σχέσεις και ο τρόπος που τις παρουσίασε ο Μπέργκμαν.
Noah Baumbach
Σκηνές από έναν Γάμο θα μπορούσε να θυμίζει η Ιστορία Γάμου (Marriage Story) του Noah Baumbach, ενός σκηνοθέτη που ανήκει σε μια γενιά αμερικανών ανεξάρτητων σκηνοθετών κωμωδιών, κομεντί και ντράμεντι που εμπνεύστηκαν κυρίως από τον Woody Allen. Ωστόσο, στην συγκεκριμένη ταινία του Baumbach ίσως είναι ορατή και η επιρροή του Μπέργκμαν, τον οποίο άλλωστε θαυμάζει και ο Allen. Η Scarlett Johansson και ο Adam Driver υποδύονται ένα ζευγάρι, έναν σκηνοθέτη θεάτρου και μια ηθοποιό (όπως πολλές από τις σχέσεις του Μπέργκμαν) που αποφασίζουν να χωρίσουν. Στην ταινία έπαιζε και η Laura Dern, που βραβεύτηκε με Όσκαρ Β΄ Γυναικείου Ρόλου και ο Alan Alda.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου