Ο Ζοζέ Σαραμάγκου στον κινηματογράφο

 

Ο Ζοζέ ντε Σόζα Σαραμάγκου (Jose de Sousa Saramago) είναι ένας από τους σπουδαιότερους συγγραφείς του 20ού και πρώιμου 21ου αιώνα. Γεννημένος στις 16 Νοεμβρίου 2022, φέτος συμπληρώνονται εκατό χρόνια από την γέννησή του και έτσι η Ταινιοθήκη της Ελλάδας και η Πρεσβεία της Πορτογαλίας ανέλαβαν να φέρουν εις πέρας μια εξαιρετική πρωτοβουλία, ένα κινηματογραφικό αφιέρωμα στα βιβλία του πορτογάλου συγγραφέα που μεταφέρθηκαν στο σινεμά αλλά και ντοκιμαντέρ για εκείνον. Το αφιέρωμα θα διαρκέσει από τις 10 έως τις 13 Νοεμβρίου 2022 και θα λάβει χώρα στην Ταινιοθήκη της Ελλάδας στον Κεραμεικό. 

Ο Σαραμάγκου γεννήθηκε σε ένα χωριό της Πορτογαλίας, την Αζιανιάγκα, από χωρικούς παπποούδες και πατέρα αστυνομικό. Το επώνυμο σαραμάγκου προέρχεταιΤο 1924 μετακόμισαν στην Λισαβώνα για την δουλειά του πετάρα του. Λίγους μήνες μετά την μετακόμιση, ο μεγαλύτερος αδερφός του, Φρανσίσκο, πεθαίνει. Ζούσε σε μια φτωχή οικογένεια και έτσι μόλις τελείωσε το δημοτικό, δεν γράφτηκε στο κλασικό γυμνάσιο, ελείψει χρημάτων, και πήγε σε τεχνικό γυμνάσιο. Το 1944 παντρεύτηκε την γυναίκα του και το 1947 απέκτησε το παιδί του, την Βιολάντε. Το 1988 ξαναπαντρεύτηκε την μεταφράστρια των βιβλίων του στα ισπανικά. 

Το πρώτο του βιβλίο εκδόθηκε το 1947, την Γη της Αμαρτίας. Η επιτυχία ήρθε πολύ αργότερα, με τα βιβλία του, Το Χρονικό του Μοναστηριού (1982), Η Χρονιά που πέθανε ο Ρικάρντο Ρέις (1986), Ιστορία της Πολιορκίας της Λισαβώνας (1989). Το 1991 εκδίδει το Κατά Ιησού Ευαγγέλιο, το οποίο πλέον θα τον καθιερώσει ως έναν αντισυμβατικό συγγραφέα που θα προκαλέσει το θρησκευτικό αίσθημα πολλών. Μια σημαντική του τριλογία θα καθορίσει τα νεότερα γράμματα και γενικότερα την σκέψη, με το Περί Τυφλότητας (1995), Περί Φωτίσεως (2004) και Περί Θανάτου (2005). Ο άνθρωπος αντίγραφο (2003), το Ταξίδι του Ελέφαντα (2008) και ο Κάιν (2009), σαν πρίκουελ του Κατά Ιησού Ευαγγέλιο είναι μερικά από τα τελευταία του σπουδαία βιβλία. Το 1998 ο Σαραμάγκου κατακτά το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας. Βασικά χαρακτηριστικά του βιβλίου του είναι η απουσία στίξης ή η ελλιπής χρήση της, ο μακροπερίοδος λόγος, οι αθεϊστικές του σκέψεις, το κοινωνικό του ενδιαφέρον και η ανθρωπιά, οι υπαρξιστικές αναζητήσεις, ο απλός λόγος. 

The Stone Raft (2002)

Μια ταινία που δεν θα παιχτεί στο αφιέρωμα αλλά βασίζεται σε μυθιστόρημα του Σαραμάγκου, είναι το La Balsa de piedra, όπως είναι ο πρωτότυπος τίτλος. Ο ολλανδός σκηνοθέτης George Sluizer μεταφέρει το βιβλίο με τους Federico Luppi, Iciar Bollain και Gabino Diego να πρωταγωνιστούν. Το βιβλίο δημοσιεύτηκε το 1986 (Πέτρινη Σχεδία στην ελληνική μετάφραση) και αφορά τέσσερα πρόσωπα και ένα σκύλο που ζουν ταυτόχρονα μια μεταφυσική εμπειρία στις τέσσερις γωνίες της Ιβηρικής. Η Χερσόνησος, η πέτρινη σχεδία, παρουσιάζει μια ανεξήγητη ρωγμή στα Πυρηναία και αποχωρίζεται από την γηραιά ήπειρο. Η Ευρώπη ανακουφισμένη, βλέπει τους απείθαρχους Ισπανούς και Πορτογάλους να απομακρύνονται, οι ΗΠΑ τους περιμένουν να αράξουν στην ζώνη επιρροής τους και η ευρωπαϊκή νεολαία βγαίνει στους δρόμους με το σύνθημα "Είμαστε Ίβηρες και εμείς" (από το οπισθόφυλλο του βιβλίου).

Περί Τυφλότητος (2008)

Ένας άνθρωπος χάνει ξαφνικά το φως του. Τα περιστατικά αιφνίδιας τύφλωσης κλιμακώνονται και η κυβέρνηση αποφασίζει να βάλει σε καραντίνα τους τυφλούς. Με γραφειοκρατική ακρίβεια, ο Σαραμάγκου έχε υπολογίσει όλα όσα θα μπορούσαν να συμβούν σε έναν κόσμο που χάνει την όρασή του. Για πόσο καιρό η κίνηση στους δρόμους θα είναι ομαλή; Για πόσο καιρό θα επαρκούν τα τρόφιμα για τις πεινασμένες ορδές; Τι θα απογίνουν τα κατοικίδια; Οι σεξουαλικοί φραγμοί; Και τέλος σε έναν κόσμο τυφλών, τι θα έκανες αν έβλεπες; (από το οπισθόφυλλο του βιβλίου). Ένα οξυδερκές και διορατικό βιβλίο που μεταφέρθηκε στο σινεμά το 2008 από τον βραζιλιάνο σκηνοθέτη Fernando Meirelles (The Constant Gardener, The Two Popes) σε σενάριο του ηθοποιού και σεναριογράφου Don McKellar, με πρωταγωνιστές τους Julianne Moore και Mark Ruffalo (ενώ αρχικά ήθελε τον Daniel Craig). Αρχικά ο Σαραμάγκου είχε αρνηθεί τα δώσει τα δικαιώματα του βιβλίου, μιας και ο σκηνοθέτης από το 1997 προσπαθεί να το σκηνοθετήσει, αλλά τελικά δέχτηκε με την προϋπόθεση ότι θα διαδραματιζόταν σε μια ανώνυμη χώρα σε μια απροσδιόριστη χρονιά. Νωρίτερα είχε αρνηθεί να δώσει τα δικαιώματα στην Whoopi Goldberg και στον Gael Garcia Bernal. Είχε προταθεί για Χρυσό Φοίνικα στις Κάννες το 2008. Η ταινία θα προβληθεί στο αφιέρωμα. 

Εμπάργκο (2010)

Βασισμένο στο ομώνυμο διήγημα από την συλλογή Objecto Quasi (1978) που μεταφράστηκε στα αγγλικά το 2012 ως The Lives of Things. Η ταινία αφηγείται την ιστορία του Νούνο, ενός άντρα του οποίου η ζωή διαταράσσεται ξαφνικά από μια αλληλουχία απίθανων, καφικών γεγονότων. Σκηνοθετεί ο πορτογάλος σκηνοθέτης Antonio Ferreira και υπογράφει το σενάριο ο Tiago Sousa. Η ταινία θα προβληθεί στο αφιέρωμα. 

Ο άνθρωπος αντίγραφο (2013)

Το 2013 ήταν η χρονιά που ο καναδός σκηνοθέτης Dennis Villeneuve εξασφάλισε την προσοχή μας με τις ταινίες Prisoners και Enemy για να ακολουθήσουν ταινιάρες όπως το Sicario, το Arrival, το Blade Runner 2049 και οι δύο ταινίες Dune. Το Enemy σε σενάριο Javier Gullon, βασισμένο ελαφρώς στον Άνθρωπο Αντίγραφο του Σαραμάγκου. Ο Τερτουλιάνο Μάσιμο Αφόνσο, καθηγητής ιστορίας σε γυμνάσιο, ζει μόνος και πλήττει. υπήρξε παντρεμένος αλλά δεν θυμάται τι τον οδήγησε στον γάμο. Πήρε διαζύγιο αλλά δεν θυμάται ούτε γιατί χώρισε. Ένα βράδυ παρακολουθώντας μια ταινία σε βίντεο, ανακαλύπτει ότι υπάρχει στην ίδια πόλη, ένας σωσίας, ένα αντίγραφό του (από το οπισθόφυλλο του βιβλίου). Ελαφρώς επηρεασμένος από τον Σωσία του Ντοστογιέφσκι, ο Σαραμάγκου παραδίδει ένα από τα καλύτερα μυθιστορήματά του και ο Villeneuve μια από τις καλύτερες εκδοχές βιβλίου. Πρωταγωνιστής ο Jake Gyllenhaal και η Melanie Laurent. Η ταινία θα προβληθεί στο αφιέρωμα. 

Η χρονιά του θανάτου του Ρικάρντο Ρέις (2020)

Ο Ρικάρντο Ρέις, ποιητής και γιατρός, ύστερα από πολυετή αυτοεξορία στην Βραζιλία, επιστρέφει στην πατρίδα του. Η Λισαβόνα είναι μουντή και άχρωμη, φαντάζει χιμαιρική. Ο ίδιος αντί να δέχεται ασθενείς, περιπλανιέται με τις ώρες στους δρόμους της πόλης. Λαχταρά μια κοπέλα της οποίας το αριστερό χέρι έχει ελαφρώς παραλύσει. Ώσπου τον επισκέπτεται ένας παλιός φίλος, ο Φερνάντο Πεσόα, φορώντας το κοστούμι με το οποίο είχε ταφεί μερικές εβδομάδες νωρίτερα. Βρισκόμαστε στην αυγή του 1936, μιας νέας χρονιάς που είναι και η πρωταγωνίστρια του μυθιστορήματος (από το οπισθόφυλλο του βιβλίου). Το 2020 μεταφέρθηκε στο σινεμά από τον πορτογάλο σκηνοθέτη Joao Botelho, σε σενάριο του ίδιου με τον Chico Diaz και τον Luis Lima Barreto. Ένας σκηνοθέτης που έχει αναλάβει ξανά κινηματογραφική μεταφορά μυθιστορημάτων, αλλά για πρώτη φορά του Σαραμάγκου. Η ταινία θα προβληθεί στο αφιέρωμα. 

Παράλληλα θα προβληθούν και δύο ντοκιμαντέρ: το Ζοζέ και Πιλάρ (2010) του Miguel Goncalves Mendes και το Οι Κληρονόμοι του Σαραμάγκου (2020) των Carlos Van Marques και Graca Castanheira.

Πέραν όμως των προαναφερθέντων, μια ταινία που δεν θα προβληθεί στο αφιέρωμα της Ταινιοθήκης είναι το The Biggest Flower in the World (2007), ένα μικρού μήκους animation στο οποίο δίνει την φωνή του ο διάσημος συγγραφέας. Σε σκηνοθεσία Juan Pablo Etcheverry και σενάριο του ίδιου του Σαραμάγκου, μας διηγείται μια όμορφη και τρυφερή ιστορία για το να μεγαλώνεις σε αυτόν τον κόσμο. Η ταινία βασίστηκε στο ομώνυμο παιδικό βιβλίο του συγγραφέα, το μόνο παιδικό που έχει γράψει.