Μαγεία στο σινεμά του Γούντι Άλεν

Η Μαγεία στο Σινεμά του Woody Allen: Όνειρο, Νοσταλγία και Σινεφιλία

Ο Woody Allen είναι γνωστός ως ένας σκηνοθέτης της νεύρωσης, της αγάπης και του υπαρξιακού άγχους. Κι όμως, πίσω από το πνευματώδες χιούμορ και τον κυνισμό του, κρύβεται πάντα μια διάθεση για το θαυμαστό, για εκείνη τη «μαγεία» που μπορεί να σώσει τον άνθρωπο από τη φθορά της πραγματικότητας. Το ίδιο το σινεμά για εκείνον είναι μαγεία, οπαδός του σινεμά του Μελιές και όχι των Λουμιέρ, υπερασπιστής του σινεμά μυθοπλασίας και όχι τεκμηρίωσης. Γιατί αν έχεις την μαγεία, τι να τον κάνεις τ9ν ρεαλισμό. Από τα πρώτα του βήματα μέχρι τις πιο πρόσφατες ταινίες του, ο Allen επιστρέφει ξανά και ξανά σε ιστορίες όπου το φανταστικό διαπερνά τον ρεαλισμό, δίνοντας στο κοινό την αίσθηση ότι ο κινηματογράφος είναι ο κατεξοχήν τόπος όπου το όνειρο μπορεί να γίνει πραγματικότητα. Ο κινηματογραφικός είναι η αιώνια laterna magica, όπως ονόμασε την αυτοβιογραφία του ο αγαπημένος του Allen, Ingmar Bergman.

Ο κινηματογράφος ως μαγικό παράθυρο

Η πιο εμβληματική του ταινία πάνω στο θέμα είναι αναμφίβολα το The Purple Rose of Cairo (1985), μια από τις λίγες ταινίες του που και ο ίδιος παραδέχεται ως πολύ καλή. Εδώ, μια μοναχική γυναίκα την εποχή της Μεγάλης Ύφεσης βρίσκει καταφύγιο στις σκοτεινές αίθουσες, όπου βλέπει ξανά και ξανά την ίδια ταινία. Μια μοναχική φιγούρα του Χόπερ, μέχρι που ένας από τους χαρακτήρες κατεβαίνει από την οθόνη για να την πάρει μαζί του. Η μαγεία του σινεμά γίνεται κυριολεκτική: οι χαρακτήρες ξεφεύγουν από το σελιλόιντ, οι θεατές συμμετέχουν στο θαύμα, σπάζοντας στην πραγματικότητα τον τέταρτο τοίχο. Ο Allen μιλά για το σινεμά όπως το αντιλαμβανόταν ήδη από τον Méliès: ως μια τέχνη που δεν απεικονίζει απλώς, αλλά δημιουργεί άλλους κόσμους. Μια ετεροτοπία θαυμάτων που όλα χωρούν, και οι ματαιώσεις και το ρομάντζο, και τα άγχη και οι φοβίες αλλά και η ονειροπόληση. Η ταινία όμως έχει και πικρή γεύση· η ηρωίδα επιστρέφει τελικά στην πραγματικότητα, αποδεχόμενη ότι η μαγεία είναι προσωρινή. Ο σκηνοθέτης ουδέποτε παραδόθηκε αμαχητί στις ψευδαισθήσεις της μαγείας. Αυτό στο οποίο πιστεύει είναι στην συνείδηση του placebo. Έχουμε κάθε δικαίωμα να φανταζόμαστε και να επιτρέπουμε στον εαυτό μας να τον συνεπαίρνει η μαγεία αρκεί να ξέρουμε ότι ο πραγματικος κόσμος δεν δουλεύει έτσι. Για αυτό και πάντοτε ήταν κυνικά ρεαλιστής απέναντι στην μαγεία των μάγων και των ταχυδακτυλουργών, τους οποίους συχνά εξέθετε.

Η νοσταλγία ως μορφή μαγείας

Αν στο The Purple Rose of Cairo η μαγεία είναι ο ίδιος ο κινηματογράφος, στο Midnight in Paris (2011) είναι η νοσταλγία. Ένας συγγραφέας που λαχταρά την εποχή του Χέμινγουεϊ και του Φιτζέραλντ μεταφέρεται, μέσα από ένα μαγικό ταξί, στο Παρίσι της δεκαετίας του ’20. Ο Allen δημιουργεί ένα φιλμ που μοιάζει με παραμύθι: οι πόρτες του χρόνου ανοίγουν, οι καλλιτέχνες του παρελθόντος ζωντανεύουν, η φαντασία γίνεται πραγματικότητα. Η μαγεία εδώ λειτουργεί ως κριτική στη ρομαντική ιδέα του «χρυσού παρελθόντος»: κάθε εποχή φαντάζεται μια άλλη καλύτερη, κι έτσι ο άνθρωπος μένει παγιδευμένος σε μια αέναη νοσταλγία. Παρ’ όλα αυτά, η ταινία σαγηνεύει γιατί μας θυμίζει πόσο μαγικό μπορεί να είναι το ίδιο το παιχνίδι της μνήμης και της φαντασίας. Μας θυμίζει όμως πως όλα αυτά είναι χίμαιρες που αν τις αξιοποιήσουμε σωστά θα μας γλυκάνουν την ζωή, αλλιώς θα μας βυθίσουν στις ψευδαισθήσεις. Γιατί τέλειο παρελθόν δεν υπάρχει. Οι άνθρωποι της δεκαετίας του 1920 δεν πιστεύουν ότι ζουν στην Χρυσή εποχή αλλά ορίζουν ως τέτοια την Μπελ Επόκ, αντίστοιχα και εκείνοι της Όμορφης Εποχής του ύστερου 19ου αιώνα φαντάζονται μια άλλη παλαιότερη. 

Το υπερφυσικό στην καθημερινότητα

Ο Allen δεν περιορίζεται στη νοσταλγία· συχνά εισάγει το υπερφυσικό σε απόλυτα καθημερινά πλαίσια. Στο Alice (1990), μια γυναίκα δοκιμάζει μαγικά βότανα και αποκτά την ικανότητα να γίνεται αόρατη ή να μιλά με φαντάσματα. Η μαγεία εδώ δεν είναι θεαματική, αλλά μια ευκαιρία για εσωτερική αναζήτηση: η ηρωίδα βρίσκει τον εαυτό της μέσα από τις φανταστικές εμπειρίες. Παρόμοια, στο Magic in the Moonlight (2014), ο Allen αφηγείται την ιστορία ενός μάγου-σκεπτικιστή που προσπαθεί να ξεσκεπάσει μια απατεώνισσα μέντιουμ, για να ανακαλύψει τελικά ότι η μαγεία μπορεί να κρύβεται εκεί που δεν την περιμένεις: στον έρωτα. Καταρρίπτει πλήρως τον τσαρλατανισμό των μέντιουμ στα οποία δεν πιστεύει, προδίδει τα ψεύτικα κόλπα του μάγου που κρύβεται πίσω από το προσωπείο ενός Κινέζου, δηλώνοντας πως η μόνη υπαρκτή μαγεία, η μόνη εφαρμοσμένη μαγεία είναι η αγάπη. Τα άλλα είναι κάποια γλυκίσματα για να μας ξεγελούν από την πίκρα της ζωής. Ακόμα και ο έρωτας βέβαια μπορεί να μην κρατάει για πάντα. Ο Allen δεν είναι ένας αθεράπευτα αισιόδοξος. Στο τέλος του Cafe Society (2016), το νεαρό ζευγάρι δεν είναι μαζί γιατί έτσι τα έφερε η ζωή και όσο μελαγχολικό και αν μοιάζει αυτό, είναι βαθιά αληθινό. Γιατί έτσι είναι η ζωή: μαγική και σκληρή ταυτόχρονα.

Όνειρο και πραγματικότητα

Πέρα από τις ταινίες με άμεσο μαγικό στοιχείο, ο Allen συχνά παίζει με τη γραμμή που χωρίζει την πραγματικότητα από τη φαντασία. Στο Bullets Over Broadway (1994), ένας συγγραφέας ανακαλύπτει ότι οι δικοί του ήρωες αποκτούν «φωνή» και κατευθύνουν το έργο του. Στο Deconstructing Harry (1997), ο κεντρικός χαρακτήρας ζει ανάμεσα στην πραγματικότητα και τις λογοτεχνικές του δημιουργίες. Αυτή η διπλή ζωή, όπου οι φαντασιώσεις αποκτούν υπόσταση, είναι μια ακόμα μορφή μαγείας: η τέχνη δεν είναι ξεχωριστή από την πραγματικότητα, αλλά τη διαμορφώνει. Στο Rifkin's Festival (2020) ο καθηγητής κινηματογράφου φαντάζεται το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον του μέσα από σκηνές από κλασικές ταινίες στις οποίες πρωταγωνιστής είναι ο Rifkin.

Η μαγεία ως καταφύγιο

Αν κάτι ενώνει όλες αυτές τις ταινίες, είναι η ιδέα ότι η μαγεία –είτε μέσα από το σινεμά, είτε μέσα από τη νοσταλγία, είτε μέσα από τον έρωτα– λειτουργεί ως καταφύγιο απέναντι στο υπαρξιακό βάρος της ζωής. Ο Allen, γνωστός για τον σκεπτικισμό και τον πεσιμισμό του, ξέρει καλά ότι η πραγματικότητα είναι γεμάτη πόνο, θάνατο και ματαιότητα. Κι όμως, επιμένει να επιστρέφει σε ιστορίες όπου το θαυμαστό διακόπτει τη ρουτίνα, έστω και για λίγο. Η μαγεία δεν είναι η άρνηση της πραγματικότητας, αλλά ένας τρόπος να την αντέξεις.

Το σινεμά του Woody Allen, όσο κι αν μοιάζει κυνικό, είναι γεμάτο μαγεία. Όχι τη μαγεία των εφέ, αλλά τη μαγεία που γεννιέται όταν ο θεατής πιστέψει, έστω και για λίγο, ότι η ζωή μπορεί να ξεπεράσει τα όριά της. Είτε πρόκειται για έναν ήρωα που βγαίνει από την οθόνη, είτε για ένα ταξίδι στον χρόνο, είτε για έναν έρωτα που μοιάζει υπερφυσικός, ο Allen μας υπενθυμίζει ότι η μαγεία είναι η ουσία του σινεμά: να κάνεις το αδύνατο να μοιάζει δυνατό. Κι αυτή ίσως είναι η πιο βαθιά σινεφιλική δήλωση του δημιουργού – ότι η ζωή χωρίς μαγεία είναι αφόρητη, αλλά με το σινεμά μπορούμε όλοι να γευτούμε έστω μια στιγμή θαύματος.