Femme Fatale: η Επιστροφή στα 90s

Η επιστροφή της femme fatale στα ’90s: γιατί η μοιραία γυναίκα ξανασυνάρπασε τον κινηματογράφο

Η φιγούρα της femme fatale έχει χαραχτεί βαθιά στη μνήμη του σινεμά. Από τις σκιές του κλασικού φιλμ νουάρ των ’40s και ’50s, με ηρωίδες που μπορούσαν να καταστρέψουν έναν άνδρα με ένα βλέμμα ή ένα τσιγάρο, η «μοιραία γυναίκα» εξαφανίστηκε για κάποιες δεκαετίες. Όμως, στα ’90s, επέστρεψε με δύναμη, ντυμένη με το στυλ του νεο-νουάρ, και ξανακέρδισε την κεντρική σκηνή.

Από τον κλασικό μύθο στη νεο-νουάρ αναβίωση

Ως μοτίβο, η μοιραία γυναίκα είναι γέννημα της λογοτεχνίας και της ζωγραφικής του 19ου αιώνα, των κινημάτων του Ρομαντισμού και του Συμβολισμού. Όμορφες, σεξουαλικές και δαιμονικές γυναίκες εξέφραζαν τον φόβο της πατριαρχίας για την λεγόμενη Νέα Γυναίκα, την νέα υπό διεκδίκηση θέση της γυναίκας στον ύστερο 19ο αιώνα. Έτσι δαιμονοποιήθηκαν, ξαναέγιναν οι μάγισσες του Μεσαίωνα, εξού και το φεμινιστικό σύνθημα του 20ού αιώνα "τρέμετε, τρέμετε, οι μάγισσες επέστρεψαν". Το λογοτεχνικό και εικαστικό μοτίβο μεταπήδησε στην τέχνη του κινηματογράφου κατά τον 20ό αιώνα. Η femme fatale της χρυσής εποχής του Χόλιγουντ ενσάρκωνε τον φόβο και τη φαντασίωση για τη γυναικεία σεξουαλικότητα. Όπως τον 19ο αιώνα εμφανίστηκε ως αρνητικό πρότυπο θηλυκότητας σε μια εποχή γυναικείου δυναμισμού, τον οποίο ήθελαν να καθυποτάξουν, έτσι και την δεκαετία του 1940, που μέχρι το 1945 τα ηνία της οικογένειας και της κοινωνίας είχαν αναλάβει εκ των πραγμάτων οι γυναίκες εξαιτίας του πολέμου, όταν θα επέστρεφαν οι άντρες έπρεπε να επιστρέψουμε στο πρότερο καθεστώς. Ως αποτέλεσμα είχε μια νέα εμφάνιση μισογυνισμού και στερεοτυπικών αναπαραστάσεων. Με το πέρασμα του χρόνου, το μοτίβο ξεθώριασε. Όμως, η δεκαετία του ’90, με την επιστροφή του νουάρ ύφους, έφερε ξανά στο προσκήνιο την ανάγκη για ηρωίδες που συνδύαζαν μυστήριο, γοητεία και απειλή.

Γιατί στα ’90s;

Η δεκαετία σημαδεύτηκε από έντονες κοινωνικές αλλαγές. Ο φεμινισμός είχε ήδη αλλάξει τις ισορροπίες, πλέον βρισκόμαστε στο τρίτο κύμα φεμινισμού, η γυναίκα εμφανιζόταν πια πιο ανεξάρτητη και δυναμική. Αυτό όμως προκάλεσε και νέους φόβους, που ο κινηματογράφος μετουσίωσε σε εικόνες επικίνδυνου πόθου. Ένας πόθος που εν δυνάμει οδηγεί στον θάνατο και στην καταστροφή.

Παράλληλα, το AIDS και οι συζητήσεις γύρω από τη σεξουαλικότητα γέννησαν έναν νέο κινηματογραφικό συμβολισμό: η ερωτική πράξη μπορούσε να κρύβει απειλή, δεν ήταν πλέον το αγνό, απενοχοποιημένο σεξ των 60s. Το σεξ είναι ένα πεδίο θανάτου ενώ, σύμφωνα και με την γνωστή ρήση του Oscar Wilde, είναι ταυτόσημο με την εξουσία ("τα πάντα έχουν να κάνουν με το σεξ, εκτός από το σεξ. Το σεξ έχει να κάνει με την εξουσία"). Αυτό σημαίνει πως είναι πρόσφορο έδαφος για έλεγχο από την εξουσία.  Αν θέλει να ελέγξει τους ανθρώπους, μπορεί να ελέγξει τα σώματα τους και τις επιθυμίες τους, τα λίγα πεδία προσωπικής ελευθερίας και ψευδαίσθησης δύναμης. Δεν είναι τυχαίο ότι οι μοιραίες γυναίκες των ’90s ήταν πιο έντονα σεξουαλικές, χειραφετημένες και συχνά θανατηφόρες από τις παλαιότερες εκδοχές του εν λόγω ανθρωπότυπου.

Οι εμβληματικές ταινίες

Basic Instinct (1992): Η Sharon Stone με το διάσημο σταυροπόδι καθιέρωσε μια νέα, εμβληματική μορφή του αρχέτυπου. Σε σκηνοθεσία του προβοκάτορα Paul Verhoeven, η ταινία αγαπήθηκε και μισήθηκε για τους ίδιους λόγους. Απενοχοποιημένα απολαυστική και μυστηριώδης που ο φεμινισμός δεν μπόρεσε να μην δει την φετιχοποιημένη θηλυκότητα που εκφράζει η πρωταγωνίστρια, ένα μαζοχιστικό ανδρικό φετίχ που διψά για ταπείνωση.

The Last Seduction (1994): Η Linda Fiorentino απογύμνωσε τη femme fatale από κάθε ρομαντισμό, αφήνοντας μόνο κυνισμό και εξουσία. Ακραία και βίαιη, ικανή για τα πάντα στην ταινία του γνώστη του νεο-νουάρ, John Dahl (Kill me again, Red Rock West) που προσπαθεί να παρασύρει δύο άντρες στον όλεθρο μέσα από την ομορφιά και την ευφυία της.

Body of Evidence (1993): Η Madonna ενσάρκωσε μια πιο trashy, αλλά χαρακτηριστική εκδοχή της στην ταινία του Γερμανού, Uli Edel, και με παραγωγό τον θρυλικό Ιταλό, Dino de Laurentis, την περίοδο που η ποπ σταρ προσπαθούσε να πείσει ως ηθοποιός. 

Bound (1996): Το μοτίβο εμπλουτίζεται με queer διάσταση, φέρνοντας φρέσκο αέρα στη μυθολογία της μοιραίας γυναίκας. Το σκηνοθετικό ντεμπούτο των αδελφών Wachowski, πριν το Matrix, φέρνει την femme fatale στο τρίτο κύμα φεμινισμού που εξετάζει όχι μόνο το έμφυλο αλλά και την σεξουαλικότητα. 

L.A. Confidential (1997): Η Kim Basinger προσφέρει έναν φόρο τιμής στις σταρ του κλασικού Χόλιγουντ, επαναφέροντας τη γοητεία του παρελθόντος. Ένα πιο κλασικό νεο-νουάρ βασισμένο σε βιβλίο του James Elroy και επηρεασμένο από τις παλιές βαμπ (εκ του βαμπίρ, εναλλακτικός όρος για την μοιραία γυναίκα) που άλλωστε τοποθετείται στην δεκαετία του 1950 και στον χώρο του εγκλήματος.

Η κληρονομιά

Η femme fatale των ’90s δεν ήταν απλώς αναβίωση ενός παλιού κινηματογραφικού μοτίβου. Ήταν αντανάκλαση της εποχής: φόβος απέναντι στη σεξουαλική απελευθέρωση, ανησυχία για τις κοινωνικές μεταβολές, αλλά και ανάγκη για δυναμικές ηρωίδες που δεν χωρούσαν σε παραδοσιακά στερεότυπα.

Σήμερα, το μοτίβο συνεχίζει να εξελίσσεται – από την Amy Dunne του Gone Girl μέχρι τις σύγχρονες ηρωίδες σειρών του streaming, η «μοιραία γυναίκα» δεν είναι πια μόνο αντικείμενο επιθυμίας ή απειλής. Είναι σχόλιο πάνω στην πατριαρχία, στον έλεγχο και στην ανάγκη για αυτοδιάθεση.

Η δεκαετία του ’90, όμως, θα μείνει πάντα η στιγμή που η femme fatale ξαναγεννήθηκε, πιο δυνατή, πιο επικίνδυνη και πιο ακαταμάχητη από ποτέ.