Εργασιακός Τρόμος και Σινεμά

Όταν η εργασία γίνεται τρόμος: ο σύγχρονος καπιταλισμός μέσα από το σινεμά

Το No Other Choice του Park Chan-wook έρχεται να ανανεώσει ένα ήδη υπόγειο —και ολοένα πιο πιεστικό— κινηματογραφικό είδος: εκείνο που παρακολουθεί την εργασία όχι ως αυτονόητη κοινωνική πρακτική, αλλά ως πεδίο αγωνίας, σύγκρουσης, ταπείνωσης, βίας και συστημικής παράνοιας. Ο Κορεάτης auteur δεν ενδιαφέρεται απλώς για τη θέση των εργαζομένων· εξετάζει έναν καπιταλισμό που έχει μετατραπεί σε απόλυτο θεσμό επιβίωσης, όπου η δουλειά δεν είναι προνόμιο — αλλά δέσμευση ζωής.

Το ενδιαφέρον, όμως, είναι πως ο Park δεν ξεκινά από το μηδέν. Το βασικό του υλικό προέρχεται από μία από τις πιο καίριες —και υποτιμημένες— σάτιρες του σύγχρονου καπιταλισμού: Το Τσεκούρι (Le Couperet, 2005) του Κώστα Γαβρά.

Γαβράς, Cantet, Park — μια τριλογία για τον εργαζόμενο άνδρα-φάντασμα

Στο Τσεκούρι, ο Γαβράς μετατρέπει την ανεργία σε υπαρξιακό θρίλερ. Ένας πρώην μάνατζερ που απολύθηκε αποφασίζει να δολοφονήσει τους ανταγωνιστές του για μια θέση εργασίας. Η ταινία δεν προκαλεί επειδή σοκάρει, αλλά επειδή κάνει τον θεατή να αναρωτηθεί:

πόσο απέχει η “λογική” της αγοράς από τη λογική του φόνου;

Ο Laurent Cantet είχε προηγηθεί στο αριστουργηματικό Ελεύθερος Ωραρίου (L’Emploi du Temps, 2001), όπου ένας υπάλληλος χάνει τη δουλειά του αλλά δεν το αποκαλύπτει σε κανέναν. Περνά τις ημέρες του σε parking, ξενοδοχεία, δρόμους, δημιουργώντας μια παράλληλη ζωή για να αποφύγει την ντροπή της ανεργίας. Εδώ η βία δεν είναι σωματική — είναι αόρατη, ψυχική, ταξική. Η εργασία δεν είναι εισόδημα, είναι ταυτότητα.

Ο Park Chan-wook παίρνει την ειρωνεία του Γαβρά και την υπαρξιακή διάλυση του Cantet, και τις οδηγεί στο χειρουργικά κορεατικό σύμπαν του. Οι χαρακτήρες του δεν “πέφτουν θύματα του συστήματος” — το ενσωματώνουν, το αναπαράγουν, το κατανοούν καλύτερα από τον θεατή. Η εργασία γίνεται ο μηχανισμός που διαμορφώνει τον ηθικό κώδικα των ανθρώπων.

Το σινεμά της εργασίας μετά το 2000

Το οικονομικό άγχος, η ανασφάλεια, η φαντασίωση κοινωνικής ανόδου, η άνιση πρόσβαση σε ευκαιρίες — όλες οι όψεις του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού βρίσκουν το κινηματογραφικό τους αποτύπωμα. Κάποιες από τις πιο χαρακτηριστικές ταινίες:

Parasite — Bong Joon-ho (2019)

Η οικογένεια Κιμ εισβάλλει στον κόσμο των πλουσίων μέσα από την εργασία: οικιακή φροντίδα, οδηγός, δασκάλα. Η ταξική σύγκρουση αρχίζει όχι στην ιδεολογία, αλλά στη μισθωτή σχέση. Βραβευμένο με Χρυσό Φοίνικα και βραβεία Όσκαρ -γιατί ο καπιταλισμός ξέρει να οικειοποιείται τις αντιδράσεις εναντίον του και έτσι να τις αποδυναμώνει.

Sorry to Bother You — Boots Riley (2018)

Κόμικ, σουρεαλιστικό, οργισμένο. Ένας τηλεφωνητής ανεβαίνει επαγγελματικά μόνο όταν “δανείζεται” μια λευκή φωνή. Η αγορά εργασίας ως performance ταυτότητας, θέτοντας και το ζήτημα του φυλετικού ρατσισμού και αποκλεισμού σε μια Αμερική που προφασίζεται πως τα έχει λύσει ξορκίζοντας το παρελθόν της.

Cart — Boo Ji-young (2014)

Οι συμβασιούχοι εργαζόμενοι σε supermarket εξεγείρονται όταν απολύονται μαζικά. Το δικαίωμα στη σταθερή δουλειά μετατρέπεται σε επαναστατική πράξη.

Bread and Roses — Ken Loach (2000)

Μετανάστριες καθαρίστριες στο Λος Άντζελες διεκδικούν αξιοπρέπεια και δικαιώματα. Η εργασία ως συλλογικός αγώνας μέσα από τα μάτια ενός σταθερά φιλεργατικού σκηνοθέτη κοινωνικού ρεαλισμου. Σε αυτό το κλίμα θα μπορούσε να ενταχθεί και το I Daniel Blake για το οποίο κέρδισε τον δεύτερο Χρυσό Φοίνικα.

The Corporation — Mark Achbar, Jennifer Abbott (2003)

Το ντοκιμαντέρ που έδειξε πως οι εταιρείες λειτουργούν σαν “νομικά πρόσωπα” χωρίς ηθική: νεοφιλελευθερισμός σε καθαρή, πολιτισμική μορφή.

Roma — Alfonso Cuarón (2018)

Ο Cuarón καταγράφει με βαθιά τρυφερότητα, αλλά και πολιτικό βλέμμα, την καθημερινότητα της Κλέο — μιας οικιακής βοηθού που αποτελεί τον συναισθηματικό πυρήνα μιας οικογένειας που δεν την αναγνωρίζει ως ίση. Το Roma δεν μιλά για την εργασία μέσα από γραφεία, βιογραφικά ή εταιρικούς στόχους· μιλά για την εργασία που στηρίζει ολόκληρες κοινωνίες χωρίς ποτέ να γίνεται ορατή. Εδώ η καπιταλιστική εκμετάλλευση δεν είναι θεαματική — είναι συνηθισμένη. Και αυτό είναι το πιο τρομακτικό.

Two Days, One Night — Jean-Pierre & Luc Dardenne (2014)

Η Σάντρα (Marion Cotillard) έχει μόνο ένα Σαββατοκύριακο για να πείσει τους συναδέλφους της να παραιτηθούν από το μπόνους τους, ώστε να κρατήσει τη δουλειά της.

Οι Dardenne τοποθετούν την εκμετάλλευση όχι απέναντι στους εργάτες — αλλά ανάμεσά τους. Το ερώτημα δεν είναι “ποιος φταίει”, αλλά: τι συμβαίνει όταν η αγορά εργασίας μετατρέπει την επιβίωση σε ηθική επιλογή; Εδώ ο καπιταλισμός δεν λειτουργεί μόνο ως σύστημα παραγωγής, αλλά ως σύστημα απομόνωσης.

Snowpiercer — Bong Joon-ho (2013)

Στο βαγόνι της τελευταίας θέσης: εργάτες. Στα μπροστινά: οι προνομιούχοι. Το τρένο λειτουργεί ως τέλειο μοντέλο του σύγχρονου καπιταλισμού — ένα σύστημα κλειστό, αυτοσυντηρούμενο, όπου η κοινωνική κινητικότητα δεν είναι δικαίωμα αλλά εξέγερση. Ο Bong μετατρέπει την αγορά εργασίας και την ταξική ιεραρχία σε φυσική αρχιτεκτονική. Κάθε μετακίνηση προς τα εμπρός έχει κόστος, βία και θυσία. Το Snowpiercer είναι ίσως η πιο κυριολεκτική απεικόνιση του “αν δεν συμμετέχεις, μένεις πίσω”.

Η εργασία ως νέο κινηματογραφικό horror

Από τον Chaplin που παγιδεύεται στη γραμμή παραγωγής των Modern Times μέχρι τον Park Chan-wook που αποδομεί τη σύγχρονη εταιρική κουλτούρα, ένα πράγμα μένει σταθερό:

στις καπιταλιστικές κοινωνίες η εργασία δεν είναι απλώς οικονομία — είναι τρόπος ζωής, τρόπος ύπαρξης, τρόπος θανάτου. Σήμερα, όμως, η αγωνία δεν αφορά μόνο την εκμετάλλευση. Αφορά το άδειο μέλλον. Τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος όταν η αξία σου μετριέται σε αποδοτικότητα, σε στόχους, σε “διαθεσιμότητα” 24/7;

Γιατί αυτές οι ταινίες μιλούν σήμερα τόσο δυνατά;

Γιατί οι επισφαλείς δουλειές δεν είναι πια εξαίρεση — είναι ο κανόνας.

Γιατί η ανεργία δεν βιώνεται ως κοινωνική συνέπεια αλλά ως προσωπική αποτυχία.

Γιατί το εργασιακό burnout έχει γίνει πολιτισμική νόρμα.

Γιατί όλοι —ακόμη κι όσοι έχουν εργασία— φοβούνται τη στιγμή που θα πάψουν να την έχουν.

Το No Other Choice δεν είναι απλώς ένα νέο πολιτικό θρίλερ· είναι συνέχεια μιας μακράς κινηματογραφικής παράδοσης που ξεκινά από τον Γαβρά και τον Cantet και φτάνει μέχρι τον Bong Joon-ho, τον Loach, τον Riley. Όλες αυτές οι ταινίες φωτίζουν την εργασία ως το πιο έκθετο, ευάλωτο και βαθιά ανθρώπινο πεδίο κοινωνικής σύγκρουσης. Σε έναν κόσμο όπου «υπάρχει πάντα κάποιος έτοιμος να πάρει τη θέση σου», το σινεμά είναι ίσως ο μόνος χώρος όπου ο εργαζόμενος μπορεί ακόμα να ακουστεί.