Οι άνθρωποι που επηρέασαν τον Woody Allen

Οι Επιρροές του Woody Allen: Από τον Μπέργκμαν στους Αδελφούς Μαρξ

Ο Woody Allen θεωρείται ένας από τους σπουδαιότερους δημιουργούς του σύγχρονου κινηματογράφου. Η φωνή του είναι τόσο χαρακτηριστική που κάθε του ταινία μοιάζει σαν κομμάτι ενός ενιαίου αυτοβιογραφικού έργου. Κι όμως, πίσω από την πρωτοτυπία του κρύβεται ένα μωσαϊκό επιρροών: από τον κλασικό ευρωπαϊκό κινηματογράφο μέχρι την παράδοση της αμερικανικής κωμωδίας. Ο Allen δεν αντλεί απλώς στοιχεία από τους προηγούμενους· τους μετασχηματίζει μέσα στο δικό του νευρωτικό, φιλοσοφικό και βαθιά προσωπικό σύμπαν της σύγχρονης αμερικανικής πραγματικότητας και της εβραϊκής ταυτότητας.

Ο Μπέργκμαν και το υπαρξιακό άγχος

Η πιο εμφανής και συχνά ομολογημένη επιρροή του Allen είναι ο Ingmar Bergman. Από τον Σουηδό δανείστηκε το φιλοσοφικό βλέμμα πάνω στον θάνατο, στον Θεό και στη μοναξιά του ανθρώπου. Ταινίες όπως το Interiors (1978) ή το Another Woman (1988) μοιάζουν σχεδόν «μπεργκμανικές» στο ύφος: λιτές, με εσωτερική ένταση και ψυχαναλυτική διάθεση. Στο September (1987) κάνει μια ευθεία αναφορά στην Φθινοπωρινή Σονάτα του Bergman, ως προς την καταβύθιση στην σχέση μάνας και κόρης, κρατώντας ακόμα και το φθινόπωρο στον τίτλο, με τον πρώτο φθινοπωρινό μήνα. Ακόμα και στις κωμωδίες του, όμως, ο Bergman είναι παρών: στο Love and Death (1975), ο Θάνατος εμφανίζεται σαν φιγούρα βγαλμένη από την Έβδομη Σφραγίδα, αλλά μεταμορφώνεται σε αστείο γκαγκ. Ο Allen πήρε την υπαρξιακή αγωνία του Bergman και τη «μετέφρασε» σε νεοϋορκέζικο χιούμορ. Το ίδιο ακριβώς συνέβη στο Rifkin's Festival (2020), μια ταινία που ξεκάθαρα μας μίλησε για το σινεμά που αγάπησε μέσα από τις σκηνές ονείρου, μιας εκ των οποίων είναι μια παραλλαγή της σκηνής με τον Χάρο και το σκάκι.

Οι αδελφοί Μαρξ και η κωμική παράδοση

Η Annie Hall (1977) ξεκινά με τον μονόλογο του Allen μπροστά στην κάμερα λέγοντας την ατάκα "δεν θα ήθελα να ανήκω σε ένα κλαμπ που έχει κάποιον σαν εμένα για μέλος", φράση που έχουν χρησιμοποιήσει οι αδελφοί Μαρξ. Στην άλλη πλευρά του φάσματος βρίσκονται οι Marx Brothers, που διαμόρφωσαν την αίσθηση του χιούμορ του. Το σλάπστικ, το λεκτικό παιχνίδι, η ανατροπή του σοβαρού μέσα σε κωμικό χάος – όλα αυτά τα στοιχεία εμφανίζονται ξανά και ξανά στις ταινίες του Allen. Στο Bananas (1971) ή στο Sleeper (1973), η επιρροή τους είναι εμφανής: γκαγκ που ξεπερνούν τη λογική, ατάκες που καταρρίπτουν κάθε σοβαρότητα. Στο Hannah and Her Sisters (1986), ο ίδιος ο χαρακτήρας του Allen βρίσκει τελικά λύτρωση βλέποντας μια ταινία των Marx Brothers – σαν να παραδέχεται ότι το γέλιο είναι η μόνη απάντηση στο άγχος της ύπαρξης.

Η παράδοση του stand-up, ο Lenny Bruce και ο Bob Hope

Ο Allen ξεκίνησε ως κωμικός στη σκηνή, και αυτό σημάδεψε για πάντα τον τρόπο γραφής του. Οι μονόλογοι, οι νευρωτικές εξομολογήσεις, η αίσθηση ότι μιλάει κατευθείαν στο κοινό, θυμίζουν τη φόρμα του stand-up comedy. Ο Lenny Bruce, με το τολμηρό και αυτοαναφορικό χιούμορ του, επηρέασε άμεσα τον Allen. Η κωμωδία δεν είναι απλώς για γέλια, αλλά εργαλείο για να μιλήσεις για πολιτική, σεξουαλικότητα, θρησκεία και φιλοσοφία. Ο Bob Hope ήταν άλλη μια επιρροή και μεγάλη αγάπη του Allen. Ο άβολος και πολλές φορές δειλός χαρακτήρας του και το ιδιότυπο χιούμορ του που τον έκανε συμπαθή και αγαπητό στις γυναίκες είναι μερικά μόνο από όσα εμπνεύστηκε για την δική του περσόνα, όπως ο ίδιος έχει παραδεχτεί σε συνεντεύξεις του.

Το σλάπστικ του Chaplin και του Keaton

Αν και λιγότερο εμφανές, ο Allen αγαπούσε τον βωβό κινηματογράφο, και ας έχει ειπωθεί για εκείνον ότι το σινεμά από τον βωβό κινηματογράφο πέρασε στον ομιλούντα και απο τον ομιλούντα με τον Allen πέρασε στον φλύαρο. Στο Sleeper (1973) φαίνεται ξεκάθαρα η κληρονομιά του Chaplin και του Buster Keaton: κωμικές σκηνές χωρίς λόγια, που στηρίζονται στο σωματικό γκαγκ. Ο Allen δεν έγινε ποτέ καθαρά σωματικός κωμικός, αλλά κράτησε την αίσθηση του ρυθμού και της αδέξιας φιγούρας που παλεύει με τον κόσμο γύρω της.

Ο ρομαντισμός του Fellini

Πέρα από τον Bergman, ένας άλλος Ευρωπαίος δημιουργός άφησε έντονο αποτύπωμα: ο Federico Fellini. Στο Stardust Memories (1980), οι αναφορές στο 8½ είναι προφανείς: ένας σκηνοθέτης παγιδευμένος στις εμμονές του, ανάμεσα σε πραγματικότητα και φαντασία. Από τον Fellini, ο Allen δανείστηκε την ικανότητα να αναμειγνύει το όνειρο με την πραγματικότητα, να αφήνει το παράλογο να εισβάλει στην καθημερινότητα. Στο Rifkin's Festival υπάρχει επίσης σκηνή φόρος τιμής στον Ιταλό auteur, ενώ η φελινική μαγεία μιας Ρώμης σχεδόν ονειρικής είναι εμφανής και στο To Rome With Love (2012). Κάποτε ο Φελίνι θα έπαιρνε τηλέφωνο τον Allen για να του μιλήσει και να τον συγχαρεί αλλά στην αρχή νόμιζε ότι κάποιος του έκανε φάρσα και το έκλεισε. 

Ο νεοϋορκέζικος τόνος του Neil Simon και του Tennessee Williams

Στη θεατρική του πλευρά, ο Allen επηρεάστηκε από συγγραφείς όπως ο Neil Simon, που έδωσε φωνή στη μεσαία τάξη της Νέας Υόρκης μέσα από το χιούμορ. Παράλληλα, η ψυχολογική ένταση που συναντά κανείς σε μερικά πιο δραματικά έργα του Allen θυμίζει την κληρονομιά του Tennessee Williams, προσαρμοσμένη όμως στο νευρωτικό του σύμπαν. Η θεατρική φόρμα και τα θέματα που απασχόλησαν τις ηρωίδες στα θέατρα του Williams είναι παραπάνω από ορατά στο υποτιμημένο Wonder Wheel (2017) με την εξαιρετική Kate Winslet. 

Η αφομοίωση των επιρροών

Το ενδιαφέρον στον Allen δεν είναι ότι αντέγραψε τους προγενέστερους, αλλά ότι κατάφερε να συνθέσει όλες αυτές τις φωνές σε μία ενιαία ταυτότητα. Ο υπαρξιακός στοχασμός του Bergman, το αναρχικό χιούμορ των Marx Brothers, η θεατρική γραφή του Simon, το ονειρικό Fellini-κό στοιχείο, όλα διασταυρώνονται στον κινηματογράφο του. Έτσι, ενώ βλέπουμε ξεκάθαρα τις επιρροές, στο τέλος μένει μόνο η σφραγίδα «Woody Allen». Αυτό κάνει σπουδαίο έναν δημιουργό ή όπως έλεγε ο Πικάσο "να κλέβεις από τους καλύτερους".

Ο Woody Allen είναι ένας δημιουργός που χτίστηκε μέσα από τις αγάπες του: τον Bergman, τον Fellini, τον Chaplin, τους Marx Brothers, τον Lenny Bruce, τον Bob Hope. Το έργο του δεν είναι απλώς προσωπική εξομολόγηση αλλά και μια συνεχής συνομιλία με την ιστορία του σινεμά και της κωμωδίας. Αν ο Bergman τον έμαθε να αντιμετωπίζει τον θάνατο, οι Marx Brothers τον έμαθαν να τον κοροϊδεύει. Κι αν ο Fellini τον ενέπνευσε να αφήνει χώρο στο όνειρο, ο Chaplin και ο Keaton του θύμισαν ότι το σώμα μπορεί να γίνει φορέας γέλιου και συγκίνησης. Σε αυτό το σταυροδρόμι επιρροών, ο Allen βρήκε τη δική του μοναδική φωνή – μια φωνή που, παρά τις αντιφάσεις και τις αντιπαραθέσεις γύρω από το πρόσωπό του, παραμένει αναπόσπαστο κομμάτι της κινηματογραφικής παράδοσης.