Όταν οι μοντερνιστές κάναν σινεμά...

   

Man Ray (δεξιά) και Salvador Dali (αριστερά).

Ο κινηματογράφος, η έβδομη τέχνη, γεννήθηκε το 1895 με τις πρώτες ταινίες των αδελφών Lumiere, ταινίες που σήμερα θα αποκαλούσαμε ντοκιμαντέρ ή cinema verite, δεδομένου ότι αποτυπώνουν στιγμές της πραγματικότητας χωρίς στοιχεία αφήγησης ή μυθοπλασίας. Η μυθοπλασία γεννιέται στον κινηματογράφο τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα με τον πρωτοπόρο George Melies που δίνει μια νέα διάσταση στο νεοσύστατο μέσο, το στοιχείο της φαντασίας και της φυγής από την πραγματικότητα, πηγαίνοντας τον κινηματογράφο πολλά βήματα παραπέρα. Παράλληλα, βρισκόμαστε στην εποχή που στις εικαστικές τέχνες ακμάζει ο λεγόμενος Μοντερνισμός, κινήματα ασύνδετα μεταξύ τους που όμως προτείνουν νέες εικαστικές διαδρομές, νέα καλλιτεχνική γλώσσα, μια συγκρουσιακή σχέση με το παρελθόν ή μια δημιουργική ανασύσταση/επαναπροσέγγισή του. Ο Μοντερνισμός ξεκινά τα τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα και φτάνει μέχρι λίγο μετά τα μέσα του 20ού αιώνα. 

   Αρκετοί μοντέρνοι καλλιτέχνες επιχείρησαν να πειραματιστούν με νέες μεθόδους, με νέες τεχνικές πρωτόγνωρες στον χώρο των εικαστικών τεχνών που θα απελευθέρωναν τον δημιουργό από τα στεγανά του καμβά ή του συμβατικού γλυπτού. Έτσι, επιχείρησαν να δοκιμαστούν με την νέα -μοντέρνα- τέχνη, τον κινηματογράφο, ένα μέσο που εύκολα μπορεί να επικοινωνήσει μαζικότερα στον κόσμο. Κάποιοι ακολούθησαν τις συμβάσεις του μέσου ενώ οι περισσότεροι εφήρμοσαν το ζωγραφικό-γλυπτικό τους σύμπαν στην έβδομη τέχνη, πειραματίστηκαν, δοκιμάστηκαν και εξέτασαν πώς μπορεί να λειτουργήσει ο κινηματογράφος σε μια νέα κατάσταση ξεκάθαρα αρτιστίκ. Πώς ο κινηματογράφος και το κινηματογραφικό προϊόν μπορεί να μεταβληθεί σε avant-garde έργο τέχνης;

   Ακολουθούν μερικά τέτοια παραδείγματα:

1. Fernand Leger (1881-1955)

Γάλλος καλλιτέχνης του 20ού αιώνα που ασχολήθηκε κυρίως με την ζωγραφική αλλά και με την γλυπτική. Ο Leger ξεκινά την καριέρα του στις αρχές του 20ού αιώνα στα πλαίσια του κυβισμού. Το 1907 είχε δει για πρώτη φορά έκθεση με έργα του Paul Cezanne, κάτι που τον επηρεάζει πολύ. Άλλωστε ο Cezanne είναι ο ζωγράφος που επηρέασε συλλήβδην τον κυβισμό. Το 1909 μετακομίζει στο Montparnasse όπου συνδέεται φιλικά με κυβιστές όπως οι γλύπτες Archipenko και Lipchitz, ενώ αργότερα θα γνωρίσει τους αρχηγέτες του κινήματος, Pablo Picasso και George Braque. Σταδιακά, από το ξέσπασμα του Α' Παγκοσμίου Πολέμου και μετά θα κινηθεί προς την αφαίρεση χωρίς να εγκαταλείπει τις γεωμετρικές φόρμες και αντλώντας έμπνευση από τον βιομηχανικό κόσμο και τις μηχανές, που πλέον γίνονται το νέο κριτήριο ομορφιάς. Ας θυμηθούμε το Μανιφέστο των Φουτουριστών και την άποψή τους ότι ένα αγωνιστικό αυτοκίνητο είναι ομορφότερο από την Νίκη της Σαμοθράκης. Το 1924 θα δημιουργήσει μια ταινία, το Ballet Mecanique, ένα αναρχικό αφηγηματικά, ντανταϊστικό, κυβιστικό δημιούργημα. Στην σκηνοθεσία της ταινίας τον βοήθησε ο αμερικανός σκηνοθέτης Dudley Murphy και στην φωτογραφία ο Man Ray.  Με την βοήθεια της μουσικής και του ρυθμού δημιουργεί αποδομημένες εικόνες ανθρώπινης δράσης που εντείνει την ψυχεδελική όψη του φιλμ. Στην ταινία είναι αισθητή η παρουσία του Man Ray, ιδίως στις σκηνές με τμήματα γυναικείων προσώπων, όπως τα χείλη, που παραπέμπουν σε γυναίκες που έχει φωτογραφίσει ο φωτογράφος. 

2. Man Ray (1890-1976)

Ο Emmanuel Radnitzky ήταν αμερικανός, ρωσοεβραϊκής καταγωγής- φωτογράφος που καθιερώθηκε στο Παρίσι, την Μέκκα των τεχνών στον πρώιμο 20ό αιώνα, ως Man Ray. Υπήρξε εκπρόσωπος του ντανταϊσμού και του σουρεαλισμού ενώ πέρα από τις δημοφιλείς φωτογραφίες του, έχει δημιουργήσει και πίνακες ζωγραφικής, readymades και άλλα εικαστικά αντικείμενα. Όπως ήταν αναμενόμενο, ασχολήθηκε περιστασιακά και με τον κινηματογράφο, μιας και ασκούσε μια τέχνη (φωτογραφία) αρκετά συγγενική. Συγκεκριμένα σκηνοθέτησε 17 ταινίες μικρού μήκους, ενώ σε αρκετές υπήρξε και σεναριογράφος, παραγωγός, φωτογράφος, ενώ έχει εμφανιστεί και ως ηθοποιός (σε δύο δικές του και σε δύο άλλες, η μία του Jean Cocteau και η άλλη του Rene Clair). Οι ταινίες που σκηνοθέτησε κινούνται κυρίως στην σφαίρα του σουρεαλισμού ή σε μια προσπάθεια απόδοσης κίνησης σε φωτογραφίες. Προσεγγίζει πολλές φορές τον κινηματογράφο με παρεμφερή τρόπο με την φωτογραφία. Και στον Ray επικρατεί μια αίσθηση αφαίρεσης και πειραματισμού, όπως και στον Leger. Άλλωστε και ο Ray την ίδια περίοδο ξεκινά τις ταινίες του, δεκαετία 1920. Επίσης, είναι η περίοδος που και ο Salvador Dali (1904-1989) ασχολείται με τον κινηματογράφο, μαζί με τον φίλο του, Louis Bunuel. Για τις ταινίες του Dali έχει γραφτεί άρθρο στο παρελθόν. 

3. Marcel Duchamp (1887-1968)

Ο Duchamp υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες του 20ού αιώνα και ας αποσύρθηκε για τα τελευταία τριάντα χρόνια περίπου της ζωής του από τον κόσμο των τεχνών ώστε να αφοσιωθεί πλέον στο σκάκι που τόσο αγαπούσε. Γαλλοαμερικανός εικαστικός του ντανταϊσμού, αν και ξεπερνά κάθε κατηγοριοποίηση σε κινήματα και είδη. Γνωστός για τα readymades, τα έτοιμα αντικείμενα που καταργούν την έννοια του πρωτότυπου έργου τέχνης, που παραλλάσσουν την ίδια την έννοια και υπόσταση της δημιουργίας, όπως με την πασίγνωστη Κρήνη του (1917). Πέρασε λίγο από τον κυβισμό, περισσότερο για να διασκεδάσει με αυτόν, υπήρξε σημαντικό μέλος του ντανταϊσμού ενώ προανήγγειλε την εννοιολογική τέχνη και την Ποπ Αρτ που ο ίδιος αποκαλούσε νέο Νταντά. Μέχρι και με την έννοια του φύλου έπαιξε, όταν υιοθέτησε την περσόνα της Rrose Selavy (κάποιοι θεωρούν ότι είναι λογοπαίγνιο του eros c' est la vie=ο έρωτας είναι η ζωή). Ντυνόταν γυναικεία και έκανε ιδιόρρυθμες δηλώσεις στον τύπο σπάζοντας κάθε στεγανό και ταμπού. Το 1926 σκηνοθέτησε μια ντανταϊστική ταινία, το Anemic Cinema, ένα απολύτως πειραματικό δημιούργημα με σπείρες και κείμενα να εναλλάσσονται. Την ταινία την υπέγραψε ως Rrose Selavy. Το 1955 εμφανίστηκε και στην ταινία 8x8: A Chess Sonata in 8 Movements του Jean Cocteau και του Hans Richter λόγω της αγάπης του στο σκάκι. Είναι η ταινία που εμφανίστηκε και ο Man Ray, ο Jean Arp, ο Alexander Calder, ο Max Ernst και η Dorothea Tanning.

4. Jean Cocteau (1889-1963)

Ο γάλλος δημιουργός υπήρξε πολυτάλαντος μιας και ασχολήθηκε με τόσα πολλά όπως οι αναγεννησιακοί καλλιτέχνες, ένας homo universalis του μοντέρνου κόσμου. Ζωγράφος, ποιητής, πεζογράφος, θεατρικός συγγραφέας, σκηνοθέτης, κριτικός, σχεδιαστής. Ασχολήθηκε σχεδόν με κάθε έκφανση της τέχνης και η αλήθεια είναι ότι τα κατάφερε με τρομερή επιτυχία, τόση που κανείς δεν τον ξεχωρίζει για κάποιο συγκεκριμένο ταλέντο του. Όσον αφορά την τέχνη του κινηματογράφου, είναι ο μόνος εικαστικός που σκηνοθέτησε τόσες ταινίες μυθοπλασίας μεγάλου μήκους και όχι μόνο πειραματικά φιλμ στα πλαίσια των αναζητήσεών τους. Η καριέρα του ως σκηνοθέτης ξεκίνησε με την ορφική τριλογία ή τριλογία του Ορφέα, Το 1930 σκηνοθέτησε και έγραψε το σενάριο για το Αίμα του Ποιητή, μια avant-garde ταινία που οδήγησε το σινεμά σε μια πιο ποιητική πλευρά που δεν είχε ξαναδεί. Το 1950 σκηνοθέτησε το δεύτερο μέρος, Ορφέας, και το 1960 το τρίτο, η Διαθήκη του Ορφέα. Στο μεταξύ το 1946 σκηνοθετεί την κλασικότερη ταινία παραμυθιού, ένα κινηματογραφικό αριστούργημα, την Πεντάμορφη και το Τέρας, βασισμένη στο ομώνυμο παραμύθι του 1757. Το 1948 σκηνοθετεί τον Αετό με τα δύο κεφάλια, βασισμένο στο ομώνυμο θεατρικό του έργο που είχε ανεβάσει δύο χρόνια νωρίτερα. Την ίδια χρονιά σκηνοθετεί τους Τρομερούς γονείς βασισμένο στο ομώνυμο θεατρικό του έργο και μάλιστα με τους ίδιους ηθοποιούς που είχαν παίξει στο θέατρο. Το 1952 επιστρέφει σε μια πιο πειραματική ταινία 32 λεπτών, το La Villa Santo-Sospir, γυρισμένη σε ένα σπίτι όπου την διακόσμηση είχε φιλοτεχνήσει ο ίδιος και ο φίλος του, ο Pablo Picasso. Το 1955 και το 1957 αναλαμβάνει δύο ακόμα εκκεντρικές ταινίες, το L' Amour sous l' electrode και το 8x8 που αναφέρθηκε παραπάνω. Έχει επίσης υπάρξει σεναριογράφος όχι μόνο των δικών του ταινιών αλλά και άλλων σκηνοθετών, όπως του Robert Bresson (Les Dames du Bois de Boulogne), του Jean-Pierre Melville (Les Enfants Terribles, βασισμένο σε δικό του έργο) και του Georges Franju (Thomas l' imposteur, βασισμένο σε δικό του έργο).

5. Joseph Cornell (1903-1972)

 Ο Joseph Cornell ήταν ένας αμερικανός καλλιτέχνης του 20ού αιώνα που ασχολήθηκε με την γλυπτική, το κολλάζ, το assemblage, μια μορφή τέχνης στην οποία ανήκουν τα κουτιά τα οποία έφτιαξε. Πρόκειται για μια μορφή κολλάζ που όμως ξεπερνά τις δύο διαστάσεις καταλήγοντας κάτι που ενώνει ζωγραφική-γλυπτική και κολλάζ σε μια επιφάνεια τριών διαστάσεων. Ασχολήθηκε ιδιαίτερα και με τον πειραματικό κινηματογράφο. Υιοθέτησε και στην έβδομη τέχνη την τεχνική του κολλάζ. Πώς; Από μικρός μάζευε ταινίες σε φιλμ 16 mm και είτε προσέθετε ή άλλαζε τις σκηνές είτε πείραζε το τέλος. Έτσι το 1936 δημιουργεί την πρώτη του ταινία, το Rose Hobart, βασισμένο στην ταινία του 1931 East of Borneo. Την ονόμασε έτσι από το όνομα της πρωταγωνίστριας στην ταινία της Universal. Συνδύασε την ταινία με σκηνές από ένα ντοκιμαντέρ. Την πρωτοπαρουσίασε το 1936 στην Νέα Υόρκη. Στο κοινό βρισκόταν ο Salvador Dali ο οποίος είχε σκεφτεί, κατά δική του δήλωση, να δημιουργήσει μια τέτοιου στιλ ταινία, με αποτέλεσμα να το πει στον Cornell ότι είναι σαν να του έκλεψε την ταινία. Σύμφωνα με άλλους είπε ότι του την έκλεψε από το υποσυνείδητο ή από τα όνειρά του. Γι' αυτόν τον λόγο ο καλλιτέχνης δεν ξαναέδειξε αυτή την ταινία μέχρι την δεκαετία του 1960. Στο μεταξύ δημιούργησε αρκετές ακόμα σε αυτό το στιλ, χωρίς να ξέρουμε τις ακριβείς ημερομηνίες παραγωγής τους. 

6. Andy Warhol (1928-1987)

Ο Andy Warhol γεννήθηκε ως Andrew Warhola στην Πενσιλβάνια των ΗΠΑ από γονείς αυστροουγγρικής καταγωγής (από την σημερινή Σλοβακία). Όταν ακούμε το όνομά του, κατευθείαν ο νους μας πηγαίνει στην Ποπ Αρτ, ένα κίνημα που ξεκίνησε στα τέλη των 50s στην Μεγάλη Βρετανία για να μεταφερθεί στις αρχές των 60s στις ΗΠΑ και να αποκτήσει τον πιο διάσημο στο ευρύ κοινό εκπρόσωπό του. Δεν απέκτησε μόνο 15 λεπτά δημοσιότητας, όσα αναλογούν σε κάθε άνθρωπο σύμφωνα με την διάσημη ρήση του, αλλά έκανε ό,τι μπορούσε για πολύ παραπάνω. Αντιστάθηκε στην έννοια του unicum, του μοναδικού στην τέχνη, άντλησε επιρροή από το τίποτα, από το καθημερινό, από το περιττό και ανανοηματοδότησε αντικείμενα και πρόσωπα που έχουμε δει πολλάκις ώστε μεταφερμένα σε νέο πλαίσιο και νέα εικαστικά συμφραζόμενα να το δούμε πολύ διαφορετικά. Η Marilyn, τα κουτιά σούπας Campbell, ο Elvis, η κόκα κόλα ακόμα και ο Μάο Τσε Τουνγκ ή ένα αυτοκινητικό δυστύχημα αποτέλεσαν αφορμή για έργα τέχνης. Πέραν αυτών όμως στο Factory του, γύρισε και πολλές ταινίες, όλες πειραματικές. Η πρώτη, το 1963, ονομάζεται Ύπνος και δεν είναι κάτι περισσότερο από αυτό. Βλέπουμε έναν άνθρωπο που κοιμάται για 321 λεπτά, δηλαδή πέντε ώρες. Ο Lav Diaz μάλλον τον ζηλεύει που το πρόλαβε. Έκτοτε γύρισε περί τις 150 ταινίες μικρού, μεσαίου και μεγάλου μήκους, όπως το Blow Job (1964), το Eat (1964) όπου ο επίσης εικαστικός Robert Indiana τρώει επί 45 λεπτά, το Vinyl (1965), μια προσέγγιση στο βιβλίο του Anthony Burgess, Κουρδιστό Πορτοκάλι, που λίγα χρόνια αργότερα το έκανε ταινία ο Stanley Kubrick, το Salvador Dali (1966) για την επίσκεψη του ισπανού σουρεαλιστή στο Factory και την συνάντησή του με τους Velvet Underground, το Heat (1972) με έναν από τους πρωταγωνιστές του, τον Joe Dallesandro να συμμετέχει σε μια παρωδία του Sunset Boulevard και πολλές ακόμα. 

7. Max Ernst (1891-1976) και Francis Picabia (1879-1953)

Ο γαλλογερμανός Max Ernst και ο γάλλος Francis Picabia υπήρξαν πρωτοπόρα στελέχη της μοντερνιστικής επέλασης στην ευρωπαϊκή τέχνη. Ο Ernst υπήρξε ζωγράφος, γλύπτης, ποιητής του ντανταϊσμού και του σουρεαλισμού ενώ ο Picabia ποιητής και ζωγράφος του κυβισμού στην αρχή και έπειτα του ντανταϊσμού και του σουρεαλισμού. Με το σινεμά ασχολήθηκαν αλλά λιγότερο στην σκηνοθεσία και περισσότερο στο σενάριο και σε άλλες θέσεις. Ο Picabia έγραψε το σενάριο και έπαιξε στο Entr'acte (1924), μια ταινία μικρού μήκους του Rene Clair ενώ ο Ernst σκηνοθέτησε μια μόνο ταινία μικρού μήκους αλλά πολύ αργότερα, το 1966. Μέχρι τότε είχε γράψει το σενάριο σε τέσσερις ταινίες κατά τα 60s, είχε εμφανιστεί ως ηθοποιός πρώτη φορά το 1930 στην Χρυσή Εποχή των Bunuel-Dali και τελευταία το 1955  στο 8x8 των Cocteau-Richter.